Αφήγημα-γροθιά. Ντοκουμέντο πολύτιμο. Μαρτυρία συγκλονιστική. Όχι σαν κραυγή, αλλά σαν ψίθυρος που σε παραλύει. Είναι το Ημερολόγιο 1942-1944 (Εκδ. Πόλις, μτφ. Αλίκη Κεραμίδα) που κρατούσε επί οκτώ μήνες στο Παρίσι η Ελέν Μπερ• ένα κορίτσι της γαλλικής μπουρζουαζίας, Εβραία, ερωτευμένη, δεξιοτέχνις του βιολιού, φοιτήτρια αγγλικής φιλολογίας, που από τη Σορβόννη κατέληξε στο Μπέργκεν-Μπέλσεν, για να υποκύψει στην επιδημία τύφου το 1945, λίγες ημέρες πριν από την απελευθέρωση του στρατοπέδου από τους Άγγλους. Όταν το τετράδιό της πρωτοήρθε στο φως το 2002 ως έκθεμα στο Μνημείο Ολοκαυτώματος, την αποκάλεσαν «Γαλλίδα Άννα Φρανκ». Όμως το Ημερολόγιο της Ελέν Μπερ είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια περιγραφή της καθημερινής φρίκης που ζούσαν οι Εβραίοι πριν οδηγηθούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Είναι η αποτύπωση της υπέροχης και τραγικής αφύπνισης μιας ανέμελης κοπέλας, που από την επιφάνεια των πραγμάτων βυθίζεται σταδιακά ώς τον πυθμένα τους. Ο αναγνώστης δεν βλέπει μονάχα την ενηλικίωσή της σε μια Γαλλία που έχει συνθηκολογήσει με το Ράιχ, αλλά κάτι πιο δυνατό και σαρωτικό. Τη μεταμόρφωσή της βήμα βήμα από τα 21 ώς τα 23 της σε συνειδητό πολίτη, σε άνθρωπο που προσπαθεί να σώσει αντί να σωθεί, σε άνθρωπο που καταλαβαίνει ότι η ατομική του μοίρα είναι δεμένη με την κοινή μοίρα.
Το πρώτο βήμα γίνεται όταν καλείται η κοκέτα να φορέσει το κίτρινο αστέρι. Τότε πρωτοαισθάνεται ότι δεν θέλει να είναι δειλή. Οπότε θα καρφιτσώσει το ατιμωτικό διακριτικό σε ένδειξη συμπαράστασης προς τους συνανθρώπους της. Η σκιά της Ιστορίας έχει εισβάλει στον ηλιόλουστο ορίζοντά της κι ας μην εμφανίζεται πουθενά η λέξη «πόλεμος» ούτε, αργότερα, η λέξη «αντίσταση»... Από εκεί και πέρα, καθώς τα ρατσιστικά μέτρα κλιμακώνονται (φυλακίζεται λ.χ. ο πατέρας της, παρασημοφορημένος του Μεγάλου Πολέμου, υποδιευθυντής εργοστασίου χημικών), αρχίζει να κοιτάζει κατάματα το σκοτάδι, παρότι την ίδια ώρα η ζωή της φωτίζεται από το φλερτ ενός συμφοιτητή της. Ο αναγνώστης την παρακολουθεί να αναστοχάζεται τα όσα συμβαίνουν (ενώ οι Γάλλοι Εβραίοι εθελοτυφλούσαν και πίστευαν ότι θα γλίτωναν)• να επιλέγει μια ενεργητική στάση αντί τη διαφυγή στην ελεύθερη ζώνη (εργάζεται εθελοντικά ως κοινωνική λειτουργός για τις οικογένειες των εκτοπισμένων στην Ένωση Ισραηλιτών Γαλλίας, Ένωση που θα εξελιχθεί σε παγίδα)• να φτάνει στην αμφισβήτηση (τόσο του δογματισμού των σιωνιστικών κινημάτων «που υποστηρίζουν τη θεωρία των γκέτο, και παίζουν το παιχνίδι των Γερμανών», όσο και της «χωρίς κατανόηση» χριστιανικής φιλανθρωπίας)• να τη στοιχειώνει η δυστυχία των άλλων τόσο που να απομακρύνεται από τη μουσική (που λατρεύει) και από τους φίλους της (όταν δεν θέλουν να ξέρουν)• και εντέλει να διαμορφώνει συνείδηση συλλογική, οπότε να γράφει για να μην ξεχάσει.
«Πώς αλλιώς θα γιατρέψουμε την ανθρωπότητα αν δεν αποκαλύψουμε πρώτα την ίδια της τη σήψη», σημειώνει η Ελέν Μπερ τον Οκτώβριο του 1943. Και ξεθαρρεύει: «Ο καθένας στον δικό του μικρό κόσμο μπορεί να κάνει κάτι. Κι αν το μπορεί, τότε το οφείλει». Αυτός είναι ο στόχος της όταν καταγράφει τη φρικτή πραγματικότητα. Κι επειδή ο κλοιός σφίγγει γύρω της, και κόβεται η επικοινωνία με τον αγαπημένο της Ζαν Μοραβιεσκί που έχει καταταγεί στις Ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις, εμπιστεύεται λίγα λίγα τα χειρόγραφά της στη μαγείρισσα της οικογένειας που δεν είναι Εβραία, για να φτάσουν κάποτε στα χέρια του. Ώσπου τον Φεβρουάριο του 1944 κλείνει την τελευταία εγγραφή με τις λέξεις του Κόνραντ από την Καρδιά του σκότους:
«Ηorror, horror, horror». Τον Μάρτιο τη συλλαμβάνουν σπίτι της μαζί με τους κουρασμένους να κρύβονται γονείς της, και τους οδηγούν όλους καταρχήν στο Άουσβιτς. Η Ελέν θα πεθάνει τελευταία, έπειτα από δεκατρείς μήνες. Στο μεταξύ τα αδέλφια της που πρόλαβαν να ξεφύγουν, φροντίζουν να δακτυλογραφηθεί το κείμενο, και όταν τελειώνει ο πόλεμος δίνουν το πρωτότυπο στον Ζαν που εξελίσσεται σε διπλωμάτη. Αυτή η κατάθεση ψυχής και μνήμης θα κατέληγε σε ένα μπαούλο με οικογενειακά κειμήλια, όπως τόσες άλλες, αν η ανιψιά της και ο Ζαν δεν χάριζαν το Ημερολόγιο στο Μνημείο Ολοκαυτώματος, αν δεν το παρουσίαζε ένας μελετητής στη διατριβή του, αν δεν πειθόταν πέρσι η οικογένειά της να το εκδώσει. Σωστά. Διότι, όπως επισημαίνει και ο εξαίρετος Γάλλος συγγραφέας Πατρίκ Μοντιανό που το προλογίζει, η μαρτυρία της Μπερ ξεχωρίζει από άλλες ανάλογες (λ.χ. τις επιστολές της κατοπινής φιλοσόφου Σιμόν Βέιλ) διότι μας δείχνει ταυτόχρονα τις δύο όψεις της ζωής: την ομορφιά της και τη βαρβαρότητά της.
«Σίγουρα υπάρχει ευτυχία σε άλλα μέρη του πλανήτη, και ως υπόσχεση για το μέλλον», λέει η Μπερ. «Όμως ποτέ δεν θα σβήσει αυτή η αίσθηση πως η ζωή έχει τόσο μικρή αξία, πως ο άνθρωπος κρύβει μέσα του το κακό, πως το κακό όταν αφυπνιστεί, μπορεί να αποκτήσει τεράστια δύναμη». Το ίδιο το ημερολόγιό της το πιστοποιεί, όταν ξεκινά με εικόνες μιας ανυποψίαστης αστικής ευωχίας και κλείνει με μια σειρά από προσωπικά δράματα που ξεπερνούν κάθε λογική. Η νεαρή κοπέλα έχει συλλάβει την απονέκρωση της ατομικής συνείδησης των δημίων. Και λέει αυτό που αργότερα θα διατυπώσει η σπουδαία Χάνα Άρεντ: ότι αυτοί οι άνθρωποι «δεν σκέφτονται πια• περιορίζονται στις συγκεκριμένες πράξεις που τους διατάζουν να κάνουν». Διαχρονικό!
Πηγή: Τα Νέα (Μικέλας Χαρτουλάρη)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου