Φέρες Έβρου: Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας

Ίδρυση
Η Θεοτόκος η Κοσμοσώτειρα είναι μοναστήρι που ιδρύθηκε το 1152 από τον Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ του Κομνηνού και της Ειρήνης Δούκαινας, στην τοποθεσία Βήρα (πρόκειται για τις σημερινές Φέρες του Έβρου).
Ονόμασε το ναό Κοσμοσώτειρα, προς “κουφισμόν της ψυχής του” και με σκοπό να γίνει η τελευταία του κατοικία, το μαυσωλείο του.
Ρυθμός
Ανήκει στον τύπο του δικιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο (17, 6μ. Χ 20μ.) και απηχεί την τέχνη και την κουλτούρα της Κων/λης του 12 ου αι. Στο ναό υπάρχουν αξιοπρόσεχτοι μαρμάρινοι κίονες με κιονόκρανα λεβητοειδούς και πυραμιδοειδούς τύπου, θραύσματα από το επιστύλιο του εικονοστασίου, τοιχογραφίες, μια αποθήκη με αμφορείς και επιτύμβια πλάκα με επιγραφή που προφανώς ανήκει στον τάφο του ιδρυτή (η τοποθέτηση του τάφου στα BΔ του ναού δεν είναι βέβαιη). Ο ναός ανεγέρθει πάνω από ένα παλιότερο παλαιοχριστιανικό κτήριο. Οι κεραίες του σταυρού δεν καταλήγουν σε αετώματα, όπως στην κυρίως Ελλάδα, αλλά σε καμπύλα γείσα με διαδοχικές ομόκεντρες εμβαθύνσεις, που προσδίδουν στο κτήριο πλαστικότητα. Ο μοναστηριακός ναός έχει έναν εξάπλευρο περίβολο τείχους.
Οι αγιογραφίες
Από τις αγιογραφίες που σώζονται ως σήμερα, ξεχωρίζουν αυτές που κοσμούν το βόρειο και νότιο κλίτος του ναού. Πρόκειται για ανεπίγραφες αγιογραφίες τεσσάρων “στρατευμένων” αγίων, που ταυτίζονται με πρόσωπα της οικογένειας των Κομνηνών.
Συγκεκριμένα απεικονίζονται ο Αλέξιος, ο διάδοχος Ιωάννης Β΄, ο Ανδρόνικος, ο Ισαάκιος. Σώζεται ακόμη η αναπαράσταση της Υπαπαντής του Χριστού, οι συλλειτουργούντες Ιεράρχες, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, μορφές Πατριαρχών και Προφητών, η κοινωνία των Αποστόλων (νότιο τοίχο της Προθέσεως). Το αστραφτερό μάρμαρο του δαπέδου, των κιόνων, του τέμπλου καθώς και η επένδυση χρυσού λάμπρυναν το εσωτερικό του ναού.
Ο μονοκέφαλος αετός
Στην εξωτερική τοιχοποιία εντύπωση προκαλεί το κεραμικό ανάγλυφο με το μονοκέφαλο αετό. Πρόκειται για το “οικόσημο” των Κομνηνών, σύμφωνα με τη γνώμη διακεκριμένων ιστορικών, όπως της κ. Ελ. Γλύκατζη - Αρβελέρ, που επισκέφθηκε το 1994 το χώρο, και που είναι μοναδικό στον ελλαδικό χώρο.
Προαύλιος χώρος
Γύρω από το Καθολικό οι τεχνίτες κατασκεύασαν τα κελιά και τα λουτρά των μοναχών, το δεσποτικό, τον ξενώνα, την Τράπεζα, τη Βιβλιοθήκη με το σκευοφυλάκιο, το οίκημα του γραμματικού Μιχαήλ, τον πύργο με τα σήμαντρα, τη δεξαμενή νερού και τα περιέκλεισαν στον εσωτερικό περίβολο. Οι μύλοι, οι σταύλοι, το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Μονής. Κατασκευάστηκε ακόμη υδραγωγείο για την υδροδότηση όχι μόνο του μοναστηριού, αλλά και της Βήρας.
Η πόλη Βήρα
Η ίδρυση του μοναστηριού έγινε αιτία να δημιουργηθεί εδώ ένας νέος οικισμός, η Βήρα (σημερινές Φέρες ). Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής. Εξαναγκάστηκαν σε μετοίκιση από γειτονικά χωριά - που ανήκαν στην κυριότητα του Ισαάκιου. Εδώ, σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Σίνο, έχουμε τη σπάνια περίπτωση αναγκαστικής μετακίνησης πληθυσμών ολόκληρων χωριών και ίδρυσης ενός νέου οικισμού, γύρω από ένα μοναστήρι .
Το μοναστηριακό συγκρότημα του Ισαάκιου Κομνηνού λειτουργούσε ως τέτοιο περίπου μέχρι τα μέσα του 14ου αι. Η κατάληψη της Βήρας από τους Τούρκους έγινε γύρω στο 1380. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας η ονομασία “Βήρα” μετατρέπεται σε “Φέρε”, “Φερετζίκ”, ”Ατίκ Φερετζίκ”. Οι Τούρκοι κατακτητές γκρέμισαν τα τείχη και τα περισσότερα κτίσματα της Μονής, διατήρησαν όμως το καθολικό της και το μετέτρεψαν σε μουσουλμανικό τέμενος, αφιερωμένο στον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή. Κατέστρεψαν σε μεγάλο βαθμό τις τοιχογραφίες και τις κάλυψαν με επίχρισμα, για να ζωγραφίσουν τα δικά τους φυτικά μοτίβα και αραβουργήματα.
Σαν τέμενος λειτούργησε για πεντέμισι αιώνες, ως το 1920, χρονιά που η Θράκη απελευθερώθηκε. Σήμερα η Παναγία Κοσμοσώτειρα έχει ανακηρυχθεί προστάτιδα των απανταχού Θρακιωτών και ο Ναός της το προσκυνηματικό τους κέντρο. Στις Φέρες φιλοξενείται η έδρα του Παγκόσμιου Ιδρύματος των Θρακών “Παναγία Κοσμοσώτειρα” από το 1994.Το 1ο Παγκόσμιο Συνέδριο Θρακιωτών πραγματοποιήθηκε εδώ, την ίδια χρονιά,
Πηγή: Δημοτική Επιχείρηση Τουριστικής Ανάπτυξης Φερών