Η ‘Ιερή Γη’ της Σαμοθράκης

Τα Ιερά των αρχαίων χρόνων βρίσκονται σε τόπους τόσο εξαιρετικής ομορφιάς και αισθητικής δύναμης, ώστε νοιώθει κανείς ότι η υποβλητικότητα του τοπίου συμμετείχε στην γέννηση της θρησκευτικότητας και στην καθιέρωσή τους ως ιερούς χώρους προσκυνήματος.
Στη Σαμοθράκη δεσπόζει το ξεκάθαρο κωνικό σχήμα του βουνού του Σάος, του Φεγγαριού με τις πυκνά δασωμένες, γεμάτες ποτάμια και ορμητικά φαράγγια με καταρράκτες και αναβαθμούς ρίζες του. Αυτός ο τόσο παραμυθένιος κόσμος με τα μικτά δάση από καστανιές, πλατάνια και ελιές, υπήρξε ένα από τα πλέον σημαντικά θρησκευτικά κέντρα του αρχαίου κόσμου.
Φωλιασμένη σε μια αλληλουχία από πυκνά δασωμένους λόφους, ρυάκια και υψώματα που κατηφορίζουν προς την θάλασσα, βρίσκεται η ‘Παλαιόπολη’, ο αρχαίος οικισμός που ήταν η πρωτεύουσα του νησιού και ο αρχαιολογικός χώρος του Ιερού των Μεγάλων Θεών.
‘Ιερή Γη’ ονομαζόταν το νησί στα αρχαία χρόνια και ήταν τόπος εξαγνισμού, μύησης, αλλά και άσυλο για τους εξόριστους. Η λατρεία των Μεγάλων Θεών με τα ονομαστά Καβείρια Μυστήρια και τις ετήσιες γιορτές, είναι αυτή που έδωσε στο νησί την φήμη και την αίγλη του. Το Ιερό της Σαμοθράκης σταδιακά απέκτησε τεράστια φήμη στον αρχαίο κόσμο που κράτησε ως τα Βυζαντινά χρόνια, συγκεντρώνοντας πλήθη προσκυνητών από παντού. Μεταξύ αυτών που είχαν μυηθεί στην Σαμοθράκη ήταν ο Ηρακλής, ο Οδυσσέας, ο Ορφέας, η Ολυμπιάδα, μητέρα του Μ. Αλέξανδρου που κατά την διάρκεια των γιορτών γνωρίστηκε με τον Φίλιππο, φιλόσοφοι όπως ο Πυθαγόρας, Ρωμαίοι αυτοκράτορες και ηγεμόνες άλλων λαών.
Επίκεντρο της λατρείας ήταν η μεγάλη Μητέρα Γη, η Αξίερος, θεότητα ανάλογη με την Μεγάλη Μητέρα της Ανατολής και την Φρυγική Κυβέλη. Η ομάδα των Μεγάλων Θεών περιλάμβανε ακόμη τον Άδη, την Περσεφόνη, τον θεό Κάδμιλο και τους αδελφούς του, το ζευγάρι των Καβείρων, θεοτήτων που ίσως προέρχονται από την Φοινίκη ή από τους Πελασγούς. Οι Κάβειροι, θεοί της γονιμότητας, της μεταλλοτεχνίας ως γιοί του Ηφαίστου και προστάτες των θαλασσοπόρων, φαίνεται να υπάρχουν από πολύ παλιά στην ευρύτερη Μεσόγειο και η εισαγωγή τους στα μυστήρια της Σαμοθράκης αποδίδεται στον Κάδμο.
Παρά τις πολλές αναφορές στα γραπτά κείμενα, η ουσία των ετήσιων γιορτών και η φύση των μυστηρίων μάς είναι άγνωστη, μια και ήταν απόρρητη. Πιθανότατα ήταν τελετουργίες σχετιζόμενες με την γονιμότητα της γης. Η παράδοση του θνήσκοντος Θεού που μετά από τρεις μέρες ανασταίνεται, προσωποποιείται εδώ στον Θεό Κάδμιλο. Επαναλαμβάνεται ο κύκλος των εποχών και η αναγέννηση της γης μετά το χειμώνα, ενώ τον θρίαμβο της ζωής ενάντια στο θάνατο συμβολίζει και η αναπαράσταση του ιερού γάμου μεταξύ του Κάδμου και της Αρμονίας.
Τα Καβείρια Μυστήρια δεν συνδέονταν απαραίτητα με τις γιορτές. Όπως σε όλα τα μυστήρια του ελλαδικού χώρου, το ζητούμενο μάλλον ήταν ο εξαγνισμός και η άνοδος της ψυχής στην υπερβατική σφαίρα του Θείου. Η μύηση ήταν ανοιχτή σε όλους, ελεύθερους πολίτες, σκλάβους, παιδιά, πολίτες άλλων φυλών. Κάθε εποχή του χρόνου, όχι μόνο κατά τη διάρκεια των ετήσιων γιορτών, ο προσκυνητής έβρισκε καταφύγιο και εξαγνισμό. Η ανοιχτή και ανεξίθρησκη αυτή διάθεση, η εξομολόγηση των αμαρτιών και η συγχώρεσή τους, έχει μια ομοιότητα με τις πρώτες χριστιανικές κοινότητες περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εκδήλωση της θρησκευτικότητας στην αρχαία Ελλάδα.
Το περίφημο άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης ανακαλύφθηκε από τον Γάλλο πρεσβευτή Champoiseau το 1863. Το έστειλε αμέσως στη Γαλλία μαζί με άλλα γλυπτά ενώ επανήλθε στο νησί και σήκωσε και άλλα ευρήματα. Τις ανασκαφές συνέχισαν Γάλλοι, Αυστριακοί και Αμερικάνοι. Πολυάριθμα μεγάλα αρχιτεκτονικά μέρη των ναών καθώς και διακοσμητικά στοιχεία και γλυπτά αποσπάστηκαν και στάλθηκαν στη Βιέννη και στην Κωνσταντινούπολη, αφού ακόμα η Σαμοθράκη ήταν υπόδουλη στην Τουρκία. Δυστυχώς, πάρα πολλά από αυτά χάθηκαν στο δρόμο για την Καλλίπολη, χωρίς να καταστεί δυνατόν να εντοπιστούν μέχρι τώρα. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν από το 1948 και μετά, με συστηματικό και με σεβασμό για το χώρο και τα ευρήματα τρόπο.
Ο χώρος του Ιερού των Μεγάλων Θεών περιλαμβάνει διάφορα κτίρια και τον κυρίως ναό, όλα έξω από τα τείχη της αρχαίας πόλης, τονίζοντας έτσι τον διεθνή χαρακτήρα του. Τα ελάχιστα κομμάτια που άντεξαν στο χρόνο και το διαμελισμό τους στο εξωτερικό, είναι απλωμένα στην πλαγιά του βουνού με έξοχη θέα προς το πέλαγος και το δάσος που ανηφορίζει προς το βουνό. Ο ανοιχτός ορίζοντας και η αβίαστη οπτική σε σημαντικά σημεία του χώρου, όπως στο μνημείο της Νίκης, ήταν προφανώς ηθελημένος και μελετημένος.
Στο Θέατρο, στην υπέροχη επικλινή πλαγιά που το περιβάλλει, αναπαρίσταναν τους μυστικούς γάμους του Κάδμου και της Αρμονίας. Ένα ρυάκι περνούσε από ένα κανάλι κάτω από το μέρος της ορχήστρας, ενώ μια ξύλινη εξέδρα χρησίμευε ως σκηνή. Δύο μόνο πέτρινα καθίσματα σώζονται από τις υπέροχες κερκίδες από λευκό πωρόλιθο.
Ανηφορίζοντας το κοίλο του Θεάτρου βρισκόμαστε στα ερείπια του μεγάλου κτιρίου της Στοάς και του μνημείου της Νίκης. Το τοπίο είναι εκπληκτικό, ένα υπερυψωμένο μεγάλο επίπεδο στο απέραντο πέλαγος που το κυκλώνει. Η θέα είναι ανεμπόδιστη και ελεύθερη, με τον ανυπέρβλητο τρόπο των νησιών του Αιγαίου. Η άκρη του γκρεμού κατηφορίζει απότομα στη θάλασσα και είχε επιχωματωθεί 5μ για να επιτευχθεί αυτή η ξεκάθαρη ατέρμονη ταράτσα. Το μέγεθος αυτού του κτιρίου,104x14μ, αρχικά παραπλάνησε τους αρχαιολόγους οδηγώντας τους στο συμπέρασμα ότι ήταν το κυρίαρχο κτίσμα, το Ιερό. Φαίνεται όμως ότι ήταν χώρος φιλοξενίας των επισκεπτών του Ιερού.
Έξω από τη Στοά, στο βόρειο τμήμα, στέκουν τα πέτρινα απομεινάρια από το Μνημείο της Νίκης της Σαμοθράκης. Πίσω της διαγράφεται το βουνό με ξεκάθαρες αδρές γραμμές και μπροστά της η ατέλειωτη θάλασσα. Ήταν μια κρήνη κτισμένη από πωρόλιθο με μια ρηχή στέρνα από γκρίζο μάρμαρο και την πλώρη ενός πλοίου. Το άγαλμα της Νίκης, από παριανό μάρμαρο, ήταν στην πλώρη αυτού του πλοίου και με την στρεφόμενη και κυματιστή κίνησή του μπορούμε να το φανταστούμε να υπερίπταται σχεδόν στο τοπίο, σαν πνεύμα ελευθερίας.
Ορατή από τα ερχόμενα πλοία, η Νίκη με τα ανοιγμένα φτερά και τα πέπλα που ακολουθούν τις κινήσεις του σώματος, είναι ένα ιδιαίτερα φορτισμένο έργο. Αυτό το γλυπτό του 190π.Χ., πιθανότατα του Ροδίου γλύπτη Πιθόκριτου, είναι τώρα ένα από τα πιο πολύτιμα και θαυμαστά εκθέματα του μουσείου του Λούβρου.
Κοντά στην κρήνη της Νίκης και πάνω στον μαλακό λοφίσκο βρίσκεται η Νεκρόπολη, το αρχαίο νεκροταφείο. Το Κυκλικό κτίριο απέναντι από την Νεκρόπολη και το Πρόπυλο του Πτολεμαίου κοντά σε αυτό, ήταν ηείσοδος των επισκεπτών στο Ιερό.
Ακολουθούσε το πρώτο στάδιο της μύησης που γινόταν στο Ανάκτορο, ένα μεγάλο κτίριο κυκλώπειας τοιχοδομής. Τα σωζόμενα ίχνη αυτού του κέντρου των μυστηριακών τελετουργιών είναι του 1ου ή του 2ου μ.Χ. αιώνα, προφανώς επέκταση παλαιότερου κτιρίου. Μέσα στην μεγάλη αίθουσα του Ανακτόρου υπήρχε το άδυτο, χωρισμένο από την αίθουσα με ξύλινο παραπέτασμα με κόκκινους βράχους σπονδών και τα δύο χάλκινα αγάλματα των Καβείρων. Ο ενδιαφερόμενος να μυηθεί εξαγνιζόταν στην είσοδο, έκανε σπονδή και ίσως μετά καθόταν σε ξύλινο βάθρο παρακολουθώντας τους ιερούς χορούς. Με την αποκάλυψη των ιερών συμβόλων ολοκληρωνόταν το πρώτο στάδιο της μύησης και ο μυημένος επέστρεφε στην Ιερή οικία να πάρει την ‘μαρτυρία’, τον λευκό χιτώνα και το λυχνάρι, για να συνεχίσει την διαδικασία στον κυρίως ναό, το Ιερόν.
Μεταξύ του 288 και 281 π.Χ., νότια του Ανακτόρου, κτίστηκε ο περίφημος Θόλος (Ροτόντα) της Αρσινόης, το μεγαλύτερο στεγασμένο κυκλικό κτίριο στην Αρχαία Ελλάδα. Κατασκευασμένο από μάρμαρο Θάσου, είχε επιβλητική όψη με πλούσια διακόσμηση και συνολικό ύψος 12,65 μέτρα. Τα εναπομείναντα μέρη του αντικατοπτρίζουν κάπως την εντυπωσιακή παρουσία του. Υπάρχει αναπαράσταση μέρους του Θόλου στο μουσείο. Εσωτερικά η διακόσμηση ήταν ακόμα πιο περίπλοκη, με ανθέμια, ροζέτες και κορινθιακούς μικρούς κίονες.
Η χρήση του κτιρίου παραμένει μάλλον άγνωστη. Είναι πιθανό να εξυπηρετούσε τη συγκέντρωση των πρεσβευτών ή να είχε σχέση με το οργανωτικό μέρος των γιορτών, όπως προκύπτει από τις αναπαραστάσεις κομματιών της διακόσμησης.
Στο βόρειο τμήμα της εισόδου της Ροτόντας υπάρχει ο Ιερός Βράχος και ο Βράχινος Βωμός. Ο προσκυνητής στεκόταν πάνω στο Βράχο και πρόσφερε σπονδές στους Θεούς. Το πιο εντυπωσιακό και σημαντικό κτίριο του αρχαιολογικού χώρου είναι φυσικά ο κυρίως ναός, το Ιερό. Η υψηλότερη βαθμίδα της μύησης, η εποπτεία, τελείτο μέσα σε αυτό. Ο μυημένος εξομολογείτο τις αμαρτίες του και μετά εξαγνιζόταν στην είσοδο. Η εξομολόγηση αυτή των αμαρτιών δε συνέβαινε αλλού στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
Το Ιερό κτίστηκε το 325π.Χ. και επισκευάστηκε από τους Ρωμαίους. Η αναστύλωσή του έγινε το 1956. Τα θεμέλιά του είναι από πωρόλιθο και το δάπεδο από μάρμαρο Θάσου. Είναι ένας ορθογώνιος ναός, 40x13μ, με 14 δωρικούς κίονες στην πρόσοψη, γλυπτά αετώματα και δύο Νίκες στις άκρες. Το επίχρισμα εξωτερικά ήταν βαμμένο μαύρο στο κάτω μέρος, κόκκινο ψηλότερα και λευκό στο επάνω μέρος με περίτεχνη διακόσμηση. Οι κολώνες που έχουν απομείνει όρθιες κυριαρχούν στο χώρο και η επιβλητικότητα του κτίσματος διατηρείται παρά την φθορά του μεγαλύτερου τμήματός του.
Υπάρχουν και άλλα σημαντικά κτίρια γύρω στο Ιερό, όπως το Τέμενος, στο πρόπυλο του οποίου βρέθηκε η ζωφόρος του τελετουργικού χορού των κοριτσιών που βρίσκεται στο Μουσείο του αρχαιολογικού χώρου. Η ανάερη αυτή παράσταση των κοριτσιών με τα πέπλα και τα μουσικά όργανα που, κρατημένα από τα χέρια, δημιουργούν μια κυματιστή γραμμή, έχει μεγάλη ομοιότητα με τα έργα του Σκόπα. Στον γλύπτη-αρχιτέκτονα αυτόν άλλωστε, αποδίδεται από κάποιους μελετητές και ο σχεδιασμός όλου του κτιρίου.
Το μικρό Μουσείο του αρχαιολογικού χώρου στεγάζει ευρήματα και έχει αναπαραστάσεις από αρχιτεκτονικά μέρη των κυριότερων κτιρίων του Ιερού, πολύ χρήσιμες στον επισκέπτη, μια και τα πρωτότυπα έχουν λεηλατηθεί. Υπάρχει και ένα ακριβές αντίγραφο της Νίκης της Σαμοθράκης, δυστυχώς όχι σε ευρύχωρο σημείο ώστε να υπάρχει η ανεμπόδιστη οπτική προς την ανεμοδαρμένη του όψη. Οι υπόλοιπες αίθουσες του Μουσείου φιλοξενούν σημαντικά εκθέματα και αγγεία πολλών ιστορικών περιόδων, καθώς και κάποια αγάλματα.
Μαγεία και υποβλητικότητα, δύο λέξεις που ταιριάζουν στην Σαμοθράκη. Η μυστηριακή διάθεση που εντείνουν τα δάση βρίσκει την έκφρασή της στον αρχαίο χώρο που παρά τις απώλειες, είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά σημεία της Ελλάδας.
Κείμενο – φωτογραφίες : Σοφία Κριθαρά
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ