Φολέγανδρος ΙΙ

Οι οικισμοί της Φολεγάνδρου
Το λιμάνι της Φολεγάνδρου είναι ο Καραβοστάσης, στα ανατολικά του νησιού, που προστατεύει τα πλοία από νότιους, δυτικούς και βόρειους-βορειοδυτικούς ανέμους. Είναι ο κύριος παραθαλάσσιος οικισμός του νησιού και κατοικείται σχεδόν μόνο το καλοκαίρι. Το πρώτο ατμοπλοϊκό δρομολόγιο της άγονης γραμμής άρχισε να περνά από τον Καραβοστάση το 1891, ενώ ο σημερινός μόλος κατασκευάστηκε μόλις το 1984.
Σε απόσταση 3,3 χλμ. από το λιμάνι, σε ένα μικρό φυσικό οροπέδιο 210 μ. πάνω από τη θάλασσα, βρίσκεται η Χώρα, η πρωτεύουσα της Φολεγάνδρου, ένας από τους καλύτερα διατηρημένους παραδοσιακούς οικισμούς των Κυκλάδων. Αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν ανακαλυφθεί μέσα στον οικισμό, αλλά και στη θέση Παλιόκαστρο, στο ύψωμα πάνω από τη Χώρα, μαρτυρούν πως η περιοχή κατοικείται τουλάχιστον από τους Κλασικούς χρόνους. Μολονότι τα ιστορικά στοιχεία για τη Χώρα είναι πενιχρά, γνωρίζουμε πως στις αρχές του 13ου αιώνα ο Βενετός Μάρκος Σανούδος (δούκας του «δουκάτου του Αιγαίου» με έδρα τη Νάξο) διέταξε το χτίσιμο του Κάστρου στο βορειοδυτικό άκρο του οροπεδίου.
Στην περίοδο της ειρήνης που ακολούθησε τις πειρατικές επιδρομές, ο οικισμός άρχισε να επεκτείνεται σταδιακά και έξω από τα όρια του Κάστρου παίρνοντας τη μορφή που έχει σήμερα, με κύριο χαρακτηριστικό (και μοναδικό στις Κυκλάδες) τις πολλές και συνεχόμενες πλατείες.
Ο δεύτερος οικισμός της Φολεγάνδρου είναι η Πάνω Μεριά. Διασπαρμένη εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγεί στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, δεν παρουσιάζει την τυπική εικόνα ενόςαιγαιοπελαγίτικου πυκνοχτισμένου χωριού. Ο λόγος είναι ότι ο οικισμός δημιουργήθηκε σταδιακά κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, όταν οι εργαζόμενοι στα κτήματα της περιοχής, παίρνοντας «κολιγιές» (κτήματα που τους έδιναν για καλλιέργεια οι προύχοντες του νησιού), άρχισαν να εγκαθίστανται εκεί δημιουργώντας οικήματα για τα ζώα τους και για τους ίδιους και να αποκτούν ιδιοκτησίες. Η Πάνω Μεριά έγινε ξεχωριστή κοινότητα το 1914. Σήμερα, με το πρόγραμμα «Καποδίστριας» αποτελεί μαζί με τη Χώρα την Κοινότητα Φολεγάνδρου.
Μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες το σύνολο σχεδόν της γης στην Πάνω Μεριά καλλιεργούνταν. Οιξερολιθιές, που μέχρι σήμερα καλύπτουν τον τόπο, δημιουργούσαν καλλιεργήσιμους χώρους και συγκρατούσαν το χώμα και το νερό της βροχής. Οι κάτοικοι του οικισμού ασχολούνταν αποκλειστικά με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, που τους παρείχαν σχετική αυτάρκεια (τα ελάχιστα βιομηχανικά προϊόντα που χρειάζονταν τα προμηθεύονταν συνήθως με ανταλλακτικό εμπόριο). Οι σκληρές συνθήκες διαβίωσης και ο τουρισμός γίνονται αιτία να αλλάξει σιγά σιγά το αγροτικό μοντέλο ζωής, το οποίο πλέον ακολουθούν οι ηλικιωμένοι κυρίως κάτοικοι του χωριού.
Άλλοι οικισμοί της Φολεγάνδρου είναι ο Πετούσης (παλιός, μικρός αγροτικός οικισμός στα νότια του νησιού), το Λιβάδι (παραθεριστικός οικισμός κοντά στον Καραβοστάση) και η Αγκάλη (παραθαλάσσιος οικισμός που κατοικείται μόνο το καλοκαίρι).
Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία
Στον Καστέλλο, μια μικρή, βραχώδη χερσόνησο στα βόρεια του νησιού, έχουν βρεθεί λείψανα ενός μικρού προϊστορικού οικισμού, που χρονολογούνται γύρω στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. (Πρωτοκυκλαδική ΙΙ εποχή). Στη θέση Παλιόκαστρο, λίγο ψηλότερα από το ναό της Παναγίας, υπάρχουν ελάχιστα λείψανα κτισμάτων, απομεινάρια της αρχαίας ακρόπολης των ιστορικών χρόνων. Στο χώρο βρέθηκαν θραύσματα αγγείων όλων σχεδόν των περιόδων (από τα Κλασικά έως τα Βυζαντινά και τα Νεότερα χρόνια). Λίγο πιο κάτω από την εκκλησία της Παναγίας (μέσα στο σημερινό νεκροταφείο της Χώρας) διατηρείται τμήμα τείχους του 4ου αι. π.Χ. Άλλα ευρήματα στην περιοχή περιλαμβάνουν επιγραφές των Κλασικών και Ρωμαϊκών χρόνων, τμήματα ελληνιστικών και ρωμαϊκών αγαλμάτων και κεραμική διάφορων εποχών.
Το Κάστρο της Φολεγάνδρου είναι ένας αμυντικός σχηματισμός σπιτιών χτισμένων το ένα δίπλα στο άλλο στο χείλος του γκρεμού, που πρόσφερε φυσική οχύρωση στους κατοίκους του οικισμού. Από τη μία πλευρά ο γκρεμός και από την άλλη οι εξωτερικές πλευρές των σπιτιών παρείχαν προστασία από τις ληστρικές επιδρομές των πειρατών. Κάθε βράδυ ένα καμπανάκι καλούσε τους κατοίκους που δούλευαν στα γειτονικά χωράφια να επιστρέψουν για να κλείσει η πόρτα της Λότζιας, της επίσημης εισόδου του Κάστρου. Τη δύσκολη περίοδο των επιδρομών εκεί κατοικούσαν περίπου 150-200 πολυμελείς οικογένειες. Στους 8 αιώνες ζωής του το Κάστρο δεν σταμάτησε να κατοικείται. Σήμερα, έχοντας διατηρήσει το ύφος του στο μεγαλύτερο μέρος του, έχει χαρακτηριστεί διατηρητέος οικισμός και προστατεύεται από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Στη βάση του κάθετου βράχου όπου είναι χτισμένη η Χώρα, 10 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, βρίσκεται η Χρυσοσπηλιά. Πρόκειται για ένα σπήλαιο συνολικού μήκους περίπου 300 μ., ανεξερεύνητο στο μεγαλύτερο μέρος του. Στο εσωτερικό του έχουν βρεθεί λείψανα ανθρώπινων σκελετών, σπασμένα αγγεία και ρωμαϊκές δεξαμενές νερού. Παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, καθώς θεωρείται λατρευτικός χώρος και τόπος τέλεσης τελετών ενηλικίωσης του 4ου αι. π.Χ. Εκατοντάδες ονόματα και επώνυμα που δηλώνουν τον τόπο καταγωγής των εφήβων διακρίνονται σε πολλά σημεία, γραμμένα με μείγμα αργίλου ή χαραγμένα στα τοιχώματα και την οροφή του σπηλαίου. Μέχρι στιγμής έχουν καταγραφεί περίπου 400 ανδρικά ονόματα και ελάχιστα γυναικεία. Το δείγμα είναι το μοναδικό στον ελλαδικό χώρο. Ασφαλής πρόσβαση υπάρχει από τη θάλασσα μόνο με πολύ καλό καιρό. Το σπήλαιο δεν είναι ακόμη επισκέψιμο για το κοινό, καθώς συνεχίζονται οι έρευνες της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας.
Στο νησί υπάρχουν επίσης πολλές εκκλησίες, όπως η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Αντώνιος, ο Άγιος Νικόλαος, ο ναός του Χριστού ή Παντάνασσα, με εικόνες της Κρητικής Σχολής. Η Παναγία, ο αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου ναός που δεσπόζει πάνω από τη Χώρα, είναι πιθανόν χτισμένος στη θέση αρχαίου ιερού αφιερωμένου στην Άρτεμη και τον Απόλλωνα. Στη σημερινή μορφή του είναι κτίσμα των αρχών του 19ου αιώνα. Η εκκλησία, μονόκλιτη πολύτρουλη βασιλική, υπήρξε καθολικό γυναικείας μονής. Στο καμπαναριό της βρίσκεται εντοιχισμένος κορμός μαρμάρινου ρωμαϊκού αγάλματος, ενώ στο εσωτερικό της σώζονται εικόνες του 17ου και 18ου αιώνα. Εκεί φυλάσσεται και η μεγάλη ασημοντυμένη δεσποτική εικόνα της Οδηγήτριας, που συνδέεται με πολλούς μύθους και θρύλους του νησιού και λιτανεύεται με λαμπρότητα το τριήμερο του Πάσχα σε όλο το νησί.