Κατακερματισμένη ή ενιαία κοινωνία;

Tου Θανου Bερεμη*

Χάρη στην ελληνική επανάσταση και στον αντίκτυπο που το μεγάλο γεγονός είχε σε ντόπιους και ξένους, η γνώση μας για την ελληνική κοινωνία απέκτησε πλάτος και βάθος. Οι μαρτυρίες των ξένων πύκνωσαν, τα απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών έγιναν παρακαταθήκη για τους μελετητές, ακόμα και οι άγνωστες ώς τώρα αναφορές των τοπικών αρχών στην Υψηλή Πύλη, φωτίζουν όλο και περισσότερο την ξεχασμένη οθωμανική επαρχία της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αιώνα.
Πώς εξηγείται η επιτυχία της γενικευμένης εξέγερσης σε μια αγροτική κοινωνία αποκομμένη από τα νεωτερικά κινήματα της εσπερίας; Η ελληνική προνεωτερική κοινωνία της επανάστασης ήταν κομματιασμένη σε φατρίες, αρματολίκια και κοινότητες με κοινή αντίληψη ότι η απαλλαγή από τους κυρίαρχους Οθωμανούς δεν μπορούσε παρά να βελτιώσει τη ζωή όλων. Πολλοί καπετάνιοι πρόκριτοι και αγρότες ωστόσο συμμετείχαν στην εθνεγερσία αποδίδοντας διάφορες ερμηνείες στα μηνύματα των Φιλικών και των λογίων. Τα σχέδια των αρματολών, των ιερέων και των ακτημόνων για την επομένη της επαναστάσεως παρουσίαζαν μεγάλη ποικιλία και υπηρετούσαν συχνά αντίπαλους στόχους. Οι περισσότεροι απέβλεπαν σε διαφορετικά έπαθλα από τη μεγάλη ανατροπή. Ετσι ο εμφύλιος που ξέσπασε λίγο μετά τις πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες εναντίον των Οθωμανών ήταν το φυσικό επακόλουθο μιας κατακερματισμένης κοινότητας ευκαιριακών συμπολεμιστών. Ο θεσμός της οικογένειας που συγκέντρωνε την κύρια αφοσίωση των υποδούλων και στη συνέχεια οι συγγενείς, οι φίλοι και οι αδελφοποιητοί, αποτελούσαν στοιχειώδη οργάνωση προστασίας έναντι μιας αυθαίρετης εξουσίας. Στον υπήκοο που δεν διέθετε τα οικονομικά μέσα για να εξαγοράσει τον καταπιεστή του, έμενε ως εγγύηση η εμπιστοσύνη στους πολύ κοντινούς του.
Η μεγάλη έκπληξη για τους κατακερματισμένους αυτόχθονες επαναστάτες υπήρξε το συγκεντρωτικό κράτος δικαίου το οποίο εισήγαγαν ως πρότυπο εξουσίας οι ετερόχθονες του Αγώνα. Πρόκειται για επαναστατικό πραγματικά αποτέλεσμα ενός παραδοσιακού πολέμου. Το σύγχρονο κράτος κατάφερε να επιβληθεί στην Ελλάδα χάρη στην οικονομική και ιδεολογική υπεροχή της διασποράς.
Οι φωτισμένοι ηγέτες των πρώτων κυβερνήσεων του ανεξάρτητου κράτους, τόσο ο Καποδίστριας όσο και οι Βαυαροί, φρόντισαν να δημιουργήσουν θεσμούς οι οποίοι απέβλεπαν στην εξίσωση των πολιτών και την αναμόρφωση της κοινωνίας: από τον κατακερματισμό των καθέτων δικτυώσεων, στην ενιαία, οριζόντια διαστρωμάτωση.
Το ελληνικό κράτος υπήρξε δημιούργημα δυτικών κανόνων και οι λειτουργοί του τεχνοκράτες και λόγιοι ετερόχθονες, προκάλεσαν τον φθόνο και τη μήνιν των προκρίτων, των αρματολών και των πάσης φύσεως αυτοχθόνων.
Οι άκαπνοι φραγκοφορεμένοι πρωθυπουργοί και υπουργοί θεώρησαν τους αυτόχθονες περιττούς ή και παρακωλυτικούς της προόδου του νέου κράτους. Η εκδίκηση των αυτοχθόνων εκδηλώθηκε με το πρώτο οθωνικό Σύνταγμα του 1844 διά του αποκλεισμού των ετεροχθόνων από τις δημόσιες θέσεις. Ο χρόνος ωστόσο δεν ευνόησε τους κατακερματισμένους αυτόχθονες, αλλά τους δυτικότροπους ετερόχθονες. Ο Τρικούπης και ο Βενιζέλος και οι περί αυτούς, εργάστηκαν συστηματικά για την επιβολή του κράτους δικαίου, το οποίο υπονόμευσε τις φατρίες και μετρίασε τις συγγενικές και τις πελατειακές σχέσεις στη διαχείριση των κοινών.
Παρά το θεσμικό θρίαμβο του συγκεντρωτικού κράτους, η κατακερματισμένη κοινότητα δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί. Στόχος της εξακολούθησε να είναι η εξασφάλιση των οικείων εις βάρος της αξιοκρατίας στον δημόσιο βίο. Από τη δεκαετία του 1980 η πρακτική αυτή λαμβάνει έμμεσα άφεση αμαρτιών χάρη στον θριαμβεύοντα λαϊκισμό. Πρόκειται άραγε για μια εφήμερη έξαρση του φαινομένου, αφού παρά την επιρροή του Ανδρέα Παπανδρέου, κορυφαίοι του ΠΑΣΟΚ, όπως ο Κώστας Σημίτης, τον αποκήρυξαν, ή για έρπουσα λαϊκιστική πανδημία που έχει πια προσβάλει μεγάλο μέρος της κοινωνίας μας;
Η μόνη ελπίδα εξορκισμού του μετριοκρατικού λαϊκισμού ο οποίος προετοιμάζει το Δημόσιο για τους ημέτερους και συγγενείς, είναι να επανέλθουν τα πολιτικά κόμματα στην εκσυγχρονιστική πορεία του δεκάτου ενάτου και μεγάλου μέρους του εικοστού αιώνα, επαναφέροντας την αξιοκρατία και την αριστεία στον δημόσιο βίο. Προέχει η εγκατάλειψη του θλιβερού θριάμβου του μέσου όρου που απεργάζονται οι λαϊκιστές της Αριστεράς, αλλά και της Δεξιάς. Αν επιτέλους οπαδοί της ισοπέδωσης πιστεύουν ειλικρινά στον θρίαμβο του μέσου όρου, ας το αποδείξουν επιλέγοντας συνειδητά ένα μέτριο γιατρό για να τους σώσει όταν κινδυνεύσουν.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι πρόεδρος του ΕΣΥΠ
Πηγή: Καθημερινή