Ολύμπια-Ζάππεια 1859: H... αφελής ιδέα που έγραψε ιστορία

Ο «γελοίος», όπως αρχικά χαρακτηρίστηκε, θεσμός αναγνωρίζεται σήμερα από τη διεθνή ιστορική έρευνα ως η πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων
«Αρχονται οι αγώνες της πρώτης Ολυμπιάδος», ανεβόησε μεγαλοφώνως ο κήρυκας, ενώ γύρω του συνωστιζόταν ο μισός πληθυσμός της Αθήνας και του Πειραιά. Η φωνή δεν ακούστηκε στο Παναθηναϊκό Στάδιο το 1896. Αλλά πολύ νωρίτερα στα... χωράφια μεταξύ της πλατείας Λουδοβίκου (σήμερα Δημαρχείου) και την οδό Πειραιώς, σε ένα περίπου εικονικό στάδιο. Εκεί, όπου πριν από ενάμιση ακριβώς αιώνα, στις 15 Νοεμβρίου 1859, θα διεξαχθούν τα Α’ Ολύμπια. Η «περιοδική εμποροπανήγυρις», που έμελλε, τελικά, να γράψει ιστορία.
Ουδείς, τότε και τα αμέσως επόμενα χρόνια, μπορούσε να φανταστεί ότι εκείνον τον «γελοίο» και «αφελή» θεσμό θα θυμούνταν και θα τιμούσαν με επισημότητες ύστερα από 150 χρόνια. Οπως, δηλαδή, γίνεται αυτές τις ημέρες στο Ζάππειο, με ειδικό συνέδριο, διαλέξεις και έκθεση ντοκουμέντων.
Τα Ολύμπια ή Ζάππεια, όπως επίσης ονομάζονταν οι εμπορικοί και αθλητικοί αγώνες, διοργανώθηκαν τέσσερις φορές πριν από την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων (1859, 1870, 1875 και 1889).
Κατά το παρελθόν δεν εκτιμήθηκαν δεόντως. Για πολλούς και διάφορους λόγους, ανάμεσα στους οποίους και η συγκέντρωση ενός ατίθασου και μάλλον μη ελεγχόμενου, εν πολλοίς, πλήθους.

Αντικείμενο μελέτης
Μόνο τα τελευταία χρόνια, κατά τη διεκδίκηση και την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων από την Αθήνα το 2004, φωτίστηκαν και έγιναν αντικείμενο μελετών. Ευτυχώς, υπήρξαν πολίτες, όπως ο συλλέκτης και ερευνητής Γ. Δολιανίτης, που διέσωσαν, διερεύνησαν και πρόβαλαν τα τεκμήριά τους. Σήμερα, η ελληνική και η διεθνής ιστορική έρευνα αναγνωρίζει ότι τα Ολύμπια συνιστούν την πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια για τη διοργάνωση Ολυμπιακών Αγώνων στη νεότερη εποχή.
Πολύ πριν από τις πρωτοβουλίες του βαρόνου Πιέρ ντε Κουμπερτέν και του Δ. Βικέλα. Αν και το όνομα του Ε. Ζάππα «επλανάτο επί μακρόν εις την αφάνειαν», όπως σημείωναν παλιότεροι ιστοριογράφοι, σήμερα καταγράφεται στους προλόγους της σύγχρονης Ολυμπιακής Ιδέας.
Από μια ιδιαίτερη οπτική και στα καθ’ ημάς αποκαλύπτονται και άλλες πτυχές τους. Αφού για τους νεοέλληνες η αναβίωση έχει και οραματικές διαστάσεις, που συνδέονται με την εθνική ταυτότητά τους. Με τα Ολύμπια, επιπλέον, εξοικειώθηκε μια γενιά Ελλήνων και προετοιμάστηκε ώστε να αγκαλιάσει και να προσδώσει στον θεσμό των Ολυμπιακών Αγώνων χαρακτηριστικά μεγάλης ιδέας.
Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, στην ιστορία του, τα σχολιάζει εύστοχα ως γεγονός μιας περιόδου, που ήταν για την Ελλάδα «μεγάλης υλικής και πνευματικής επιδόσεως». Μέσα σε αυτό το περιβάλλον τοποθετεί τον Ευαγγέλη Ζάππα, που «εξέπληξε το ελληνικόν διά μεγάλης δωρεάς, χάριν μεγάλου σκοπού, της τελέσεως των Ολυμπιακών Αγώνων».
Σύμφωνα με μια εθνική ρομαντική ιστορική αφήγηση, το «όνειρόν ήτο να ίδη την Ελλάδα εξελισσομένην εις ισχυρόν και εύρωστον εθνικόν οργανισμόν, αντάξιον του παρελθόντος αυτής μεγαλείου και ικανόν να ενισχύση και να συγκρατή τα κατεσπαρμένα τέκνα της ελληνικής πατρίδος. Εις την πραγματοποίησιν του σκοπού τούτου κανέν άλλον μέσον δεν θα ηδύνατο να συντελέση περισότερον παρ’ όσον η επανίδρυσις των αρχαίων Ολυμπίων».
Είτε έτσι έχει το πράγμα είτε αλλιώς, σύμφωνα με άλλες πιο πεζές αφηγήσεις, ο Ευ. Ζάππας μαζί με τον εξάδελφό του και συνεχιστή του Κωνσταντίνο διατήρησαν το οικογενειακό τους όνομα, όπως είχαν συναποφασίσει. Οχι με απογόνους, παραμένοντας συνειδητά ανύπαντροι και άτεκνοι, όπως κι άλλοι Ηπειρώτες εθνικοί ευεργέτες, αλλά με πατριωτικές πράξεις και άδολες ευεργετικές χειρονομίες.


Γελοιογραφία του «Νέου Αριστοφάνη» για την έκθεση στα Δ’ Ολύμπια. Την πραμάτεια τους επιδεικνύουν, εκτός από τους εμπόρους, πολιτικοί, τραπεζίτες και οικονομολογούντες. Ανάμεσά τους οι Τρικούπης και Δηλιγιάννης.

Από τη σύλληψη της ιδέας των Aγώνων μέχρι την υλοποίησή τους
Η ΙΔΕΑ
Την «περί Ολυμπίων ιδέα συνέλαβον από του 1843, εποχήν του Συντάγματος», αναφέρει ο ίδιος ο Ευ. Ζάππας. Είναι η εποχή που ο ποιητής Παναγιώτης Σούτσος επανέρχεται στα γραπτά του με φλογερά λόγια στην αναβίωση των Αγώνων. Μαζί με τον αδελφό του Αλέξανδρο επιμένουν με θέρμη από την προηγούμενη δεκαετία στο ίδιο ζήτημα. Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου και τα όσα ακολούθησαν αποθάρρυναν τον μεγαλοκτηματία Ζάππα να εκδηλώσει την επιθυμία του.
Η ΠΡΟΤΑΣΗ
Ο Ζάππας γνωστοποιεί στην οθωνική κυβέρνηση το 1856 την επιθυμία του να αναλάβει τα έξοδα κατασκευής μεγαλόπρεπου καταστήματος εκθέσεων και να χρηματοδοτεί τη διοργάνωση Ολυμπιακών Αγώνων. Τους τοποθετεί την 25η Μαρτίου του επόμενου χρόνου, μέρα της εθνικής ανεξαρτησίας, εκφράζοντας την πρόθεσή του να πάρει ο ίδιος μέρος.
Η ΥΠΟΔΟΧΗ
Ο βασιλιά Οθων και ο υπουργός Εξωτερικών Αλ. Ραγκαβής συζητούν για την προσφορά Ζάππα (αρχικώς έφτανε στο υπέρογκο ποσό των 400.000 χρυσών λιρών ή 1 εκ. χρυσών φράγκων), χαρακτηρίζοντας, μεταξύ τους, την πρόταση «παράδοξη» και «γελοία». Για την ιστορία η αντίδρασή τους ήταν, μάλλον, φυσιολογική.
Η ΑΝΤΙΠΡΟΤΑΣΗ
Προκειμένου να επωφεληθεί, όμως, από τη δωρεά η κυβέρνηση προτείνει το 1857 να μη διατεθεί όλο το ποσό για Ολυμπιακούς Αγώνες, αλλά να οικοδομηθεί και κτίριο που θα λειτουργεί ανά τετραετία ως έκθεση βιομηχανικών και γεωργικών προϊόντων. Σήμερα, γράφει ο Ραγκαβής στον Ζάππα, αντιστοιχούν στον πολιτισμό αγώνες «ουχί πυγμής ή της πάλης, αλλά οι διανοητικοί, οι της βιομηχανίας και κοινωνικής αναπτύξεως».
Η ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ
Αν και ο Ζάππας δεν φιλοδοξούσε να συστήσει βιομηχανική έκθεση, αλλά τους Ολυμπιακούς δέχεται την πρόταση. Αλλά εξασφάλισε ουσιαστικά και τη διεξαγωγή αγώνων παραχωρώντας μετοχές της νεοϊδρυμένης τότε Ακτοπλοϊκής Εταιρείας για την εξασφάλιση της διεξαγωγής τους.
Η ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ
Το 1858 δημοσιεύεται νόμος για τα «Ολύμπια». Θα τελούνται κάθε 4 χρόνια και θα περιλαμβάνουν εκθέσεις γεωργικών και βιομηχανικών προϊόντων, αλλά και αθλητικούς αγώνες. Στο τέλος του χρόνου δημοσιεύονται το πρόγραμμα και ο κανονισμός «της επί της εμψυχώσεως της Εθνικής Βιομηχανίας Επιτροπής περί της Α’ συγκροτήσεως των Ολυμπίων».

ΑΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΘΕΩΡΗΘΗΚΑΝ ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΟΙ...
Θεατές ο μισός πληθυσμός Αθήνας - Πειραιά
Σύμφωνα με το πρόγραμμα, τα Ολύμπια θα διεξάγονταν από την πρώτη έως την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου. Στον κανονισμό της πρώτης διοργάνωσης καθορίστηκαν 22 κατηγορίες γεωργικών, βιομηχανικών και χειρονακτικών προϊόντων, μουσικής, ζωγραφικής και γλυπτικής. Αναζητήθηκαν διάφορες λύσεις για τη στέγαση της έκθεσης μέχρι να γίνει το μεγαλοπρεπές κατάστημα που επιθυμούσε ο Ζάππας (το Ζάππειο θα ολοκληρωθεί μία εικοσαετία αργότερα). Τελικά, επιλέχτηκε μια πρόχειρη και προσωρινή κατασκευή στην οδό Πειραιώς. Συνέχεια του Σχολείου Τεχνών (κατοπινό Πολυτεχνείο), που στεγαζόταν στην οικία Βλαχούτση (κατοπινό Ωδείο).
Η συμμετοχή δεν ήταν ευκαταφρόνητη, αφού είχε ανταπόκριση σε βιοτέχνες - εμπόρους η ιδέα του Ραγκαβή να ενταχθούν τα Ολύμπια στο δίκτυο των διεθνών εμπορικών εκθέσεων, που είχαν εμφανιστεί τότε σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.
Ετσι πήραν μέρος 1.100-1.200 εκθέτες, συνθέτοντας ένα πανόραμα της ελληνικής παραγωγής. Αναφέρεται ότι την επισκέφθηκαν περίπου 20.000 πολίτες. Αριθμός όχι μικρός για την Αθήνα των 50-60.000 κατοίκων.
Αλλά αυτό που σφράγισε τα Α’ Ολύμπια ήταν οι περιθωριακοί στο πρόγραμμα «Γυμνικοί Αγώνες». Μάλιστα παρά την αποτυχία τους.
Κατά τα θεσπισθέντα αρχικώς οι εμπορο-αθλητικοί αγώνες θα γίνονταν στο αρχαίο Παναθηναϊκό Στάδιο. Αυτό, όμως, τότε ήταν «χέρσος γη έχουσα το σχήμα μόνον Σταδίου».
Το επίκεντρο. Χρειαζόταν πολύμηνη εργασία εκεί ή για όποια άλλη κατασκευή και επιλέχτηκε η πλατεία Λουδοβίκου. Το επίκεντρό της ήταν η σημερινή πλατεία Δημαρχείου (πρώην Κοτζιά) και τα όριά της μάλλον ασαφή, μια αλάνα που εκτεινόταν μέχρι την πλατεία Ελευθερίας (Κουμουνδούρου). Διαμορφώθηκαν αθλητικοπρεπώς κάποια σημεία της περιοχής και θεωρήθηκε, με πολύ μεγάλη δόση φαντασίας, ότι προέκυψε ως στάδιο! Οπως ήταν φυσικό, αυτοί οι πρώτοι αγώνες θα αποτελούν μια κακή ανάμνηση.
Διαβάζουμε σε μία από τις εφημερίδες της 18ης Νοεμβρίου: «Αλλ’ ας μην παραπονούμεθα. Οποία η πολιτική μας κατάσταση, τοιούτοι κι οι αγώνες μας... Εκτός δε τούτου, ποίοι ήσαν οι αγωνισθέντες; Οι αρχαίοι εδέχοντο τον τυχόντα εις αυτούς; Οχι. Ημείς δε τι εκάμαμεν; Και μάγκες εβάλαμεν να αγωνισθώσι».
Διαβάζουμε σε ακόμη ένα από τα πολλά επικριτικά που γράφτηκαν την επομένη των αγώνων: «Ησαν (οι αγώνες) καρικατούρες και αν ήτο απόκρεω, υπομονή, αλλά την πρώτην ημέραν της σαρακοστής ήτο ασυγχώρητον πράγμα τοιούτον θέαμα».
Στηλιτεύτηκε η αμάθεια για τα αρχαία, αλλά και η νόθευσή με άλλα ασυνήθιστα, όπως ο ασκωλιασμός (πήδημα έξι φορές σε ασκί με κρασί), η φοικικοβασία (αναρρίχηση σε ιστό αλειμμένο με σαπούνι) κ.ά.
Πάντως, σύμφωνα με μαρτυρίες, κάπου 30.000 παρακολούθησαν τους αγώνες. Αυτό κυρίως έμεινε όταν το απόγευμα ο κήρυκας ανήγγειλε μεγαλοφώνως: «Εληξεν η Α’ Ολυμπιάς! Λύσις! Λεώ!»...

Ξεχασμένα για χρόνια τα Β' Ολύμπια
Ουδείς ασχολήθηκε
Τα Β’ Ολύμπια έπρεπε κανονικά να διεξαχθούν το 1863. Είχε, όμως, μεσολαβήσει η έξωση του Οθωνα με την επανάσταση του 1862, οι πολιτικοί αγώνες είχαν μεταφερθεί στους δρόμους, ο Ζάππας αρρώστησε και ουδείς ασχολήθηκε με τους πνευματικούς και σωματικούς αγώνες.
Τα θύμισε... η διαθήκη
Αμέσως μετά τον θάνατο του Ευάγγελου Ζάππα θα συσταθεί η Επιτροπή Ολυμπίων και Κληροδοτημάτων (1865). Αυτή και θα αναλάβει την τέλεση των Ολυμπίων - Ζαππείων για το 1870. Τότε ορίστηκε και ο χώρος για την ανέγερση του Ζάππειου Μεγάρου, όπου και τελικά ανεγέρθηκε.
Περιπετειώδης πορεία
Τα Β’ Ολύμπια προγραμματίζονται το 1869 να γίνουν στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Τότε γίνονται και οι πρώτες εργασίες για τη στοιχειώδη διαμόρφωσή του. Αρχίζει τον Νοέμβριο της επόμενης χρονιάς η περιπετειώδης πορεία της ανακατασκευής, που θα ολοκληρωθεί λίγο πριν από τους Α’ Ολυμπιακούς του 1896.
Ευτράπελα και άγρια επεισόδια
Για πολύ καιρό θα συζητούνται τα ευτράπελα αθλητικά Α’ Ολύμπια. Ιδιαίτερα οι συμμετοχές των «αθλητών». Αναγορευόταν όποιος το δήλωνε! Ανάμεσά τους «όργανο της τάξεως», που άφησε το πόστο του για να αγωνιστεί για «ωρολόγιον μετά αλυσίδος εκ χρυσού» ή κάτι παρόμοιο, ζητιάνος που παρίστανε τον τυφλό και... είδε το φως του μπροστά στο χρηματικό έπαθλο για τον νικητή κ.λπ. Με μελανά χρώματα περιγράφεται ακόμη η άγρια επέμβαση των έφιππων οργάνων της τάξης, όταν πλήθος για να δει τους αγώνες μπήκε στο αυτοσχέδιο στάδιο. «Είναι... αμαρτία αυτά τα πράγματα να ονομάζονται Ολυμπιακοί», σχολιάζει εφημερίδα της εποχής.
Στόχος η καθιέρωση των αγώνων
Δεν είναι σαφές πώς συνέλαβε την ιδέα των Α’ Ολυμπίων ο Ευ. Ζάππας στα κτήματά του στη Ρουμανία. Μερικοί σημειώνουν ότι ενθουσιάστηκε (προφανώς από τις περιγραφές, αφού ο ίδιος δεν παραβρέθηκε). Το γεγονός είναι πως αποφάσισε να δωρίσει το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του για την καθιέρωση του θεσμού. Με τη διαθήκη του, που συντάχθηκε το 1860, όρισε διαχειριστή γι’ αυτόν τον σκοπό τον εξάδελφό του Κωνσταντίνο. Ο Ευάγγελος δεν πρόλαβε τα Β’ Ολύμπια (πέθανε το 1865), ενώ ο τελευταίος πρόλαβε να δει το Ζάππειο Μέγαρο (εγκαινιάστηκε 1888), αλλά όχι τους Α’ Ολυμπιακούς Αγώνες (πέθανε το 1892).
Πηγή: Έθνος (Τάκης Κατσιμάρδος)