Η αρχαιολογία της φωτιάς

Πώς ο άνθρωπος ανακάλυψε τα μυστικά της και την έθεσε στην υπηρεσία του

Του Χρ. Γ. Ντουμα*

Η φωτιά δεν αποτελεί ανθρώπινη ανακάλυψη, αφού τα ηφαίστεια έχουν διαδραματίσει βασικό ρόλο στην ιστορία της Γης. Ο άνθρωπος απλώς, παρατηρώντας με δέος τις καταστρεπτικές της ιδιότητες και όντας ανίκανος να τις ελέγξει, της απέδωσε θεϊκές ιδιότητες, καθώς βεβαιώνουν οι σχετικές αναφορές σε όλες σχεδόν τις μυθολογίες του κόσμου.
Στην ελληνική μυθολογία η φωτιά ήταν αποκλειστικό κτήμα των θεών, ώσπου ο Προμηθέας την παρέδωσε μυστικά στους ανθρώπους, πράξη για την οποία τιμωρήθηκε από τον Δία να παραμείνει δεμένος στις πλαγιές του Καυκάσου, όπου ένας γύπας του έτρωγε καθημερινά το συκώτι.
Ανακαλύπτοντας σταδιακά τα μυστικά της φωτιάς, άρχισε να τη θέτει στην υπηρεσία του και από στοιχείο καταστρεπτικό να την μετατρέπει σε μέσον για την επίλυση πολλών και ποικίλων καθημερινών προβλημάτων του. Από το απλό στράβωμα ή ίσιωμα του ξύλου με τη βοήθεια της φωτιάς ώς την παραγωγή και την κατεργασία των μετάλλων χρειάστηκε να περάσουν εκατομμύρια χρόνια. Στο διάστημα αυτό, η ανθρωπότητα πέρασε από τη μια πολιτισμική βαθμίδα στην άλλη κυρίως εφαρμόζοντας τεχνολογία που βασίζεται στις χρήσεις της φωτιάς.
Οι πρώτες ανακαλύψεις
Πρώτη μεγάλη ανακάλυψη του ανθρώπου ήταν η τεχνική να παραγάγει ο ίδιος φωτιά περιστρέφοντας με ταχύτητα ένα ραβδί μέσα σε μια σφιχτοδεμένη δέσμη ξερών χόρτων. Η ανακάλυψη αυτή χάνεται στα βάθη της Παλαιολιθικής Εποχής και δείχνει από πόσο νωρίς ο άνθρωπος ανακάλυψε και χρησιμοποίησε τη θεμελιώδη αρχή της Φυσικής ότι η τριβή παράγει θερμότητα.

Αργότερα, ανακάλυψε ότι ο σπινθήρας που παράγεται με την κρούση πυριτόλιθων μπορεί να προκαλέσει φωτιά πέφτοντας επάνω σε εύφλεκτη ύλη, όπως π.χ. είναι η ίσκα των δέντρων.
Οι αρχαιότερες χρήσεις της φωτιάς ήταν για φωτισμό (με δάδες), για θέρμανση και για παρασκευή τροφής. Στα δάπεδα σπηλαίων σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης -και στην Ελλάδα- έχουν εντοπιστεί κατάλοιπα εστιών και καμένα οστά που τεκμηριώνουν τη χρήση της φωτιάς για παρασκευή τροφής τουλάχιστον μισό εκατομμύριο χρόνια πριν.
Χρειάστηκε να περάσουν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, ώσπου, μετά την μόνιμη εγκατάσταση, ο άνθρωπος ανακάλυψε, γύρω στο 7000 π.Χ., την τέχνη να ψήνει τον πηλό και να κατασκευάζει χρήσιμα σκεύη και ομοιώματα (ειδώλια) πραγμάτων, ζώων και ανθρώπων.
Σταδιακά ανακάλυψε και τρόπους ελέγχου των θερμοκρασιών στους κλιβάνους ανάλογα με το είδος του πηλού ή του σκεύους που επιθυμούσε να κατασκευάσει. Ετσι, γύρω στο 4000 π.Χ. στη Μεσοποταμία, κατόρθωσε να παραγάγει γυαλί που ακόμη και σήμερα χρησιμοποιείται για την κάλυψη πολλών αναγκών.
Την περίπου ίδια εποχή ή λίγο νωρίτερα οι εφαρμογές της φωτιάς έφεραν κυριολεκτικά πολιτισμική επανάσταση με την ανακάλυψη της κατεργασίας μετάλλων, σηματοδοτώντας το πέρασμα της ανθρωπότητας από την Εποχή του Λίθου στην Εποχή των Μετάλλων.
Η μεγάλη συμβολή της φωτιάς στην ανάπτυξη του πολιτισμού γίνεται πιο κατανοητή αν αναλογιστεί κανείς ότι μέχρι την ανακάλυψη του κεραμικού κλιβάνου χρειάστηκε να περάσουν τουλάχιστον δύο εκατομμύρια χρόνια. Από τη στιγμή εκείνη και μετά όμως ο ρυθμός ανάπτυξης έγινε επιταχυνόμενος: η Νεολιθική Εποχή κράτησε μόλις 4 - 5 χιλιάδες χρόνια, η Εποχή του Χαλκού μόνο δύο χιλιετίες. Από δε την Εποχή του Σιδήρου, στην οποία το Αιγαίο εισήλθε γύρω στα 1000 π.Χ., η ανάπτυξη έγινε τόσο αλματώδης που σήμερα είναι αδύνατο να χρονομετρηθεί.
Ποικίλες χρήσεις
Οι μαρτυρίες για τις ποικίλες χρήσεις της φωτιάς στην περιοχή του Αιγαίου από τη Νεολιθική Εποχή και μετά είναι άφθονες και καλύπτουν βασικά τρεις περιοχές. Μια περιοχή είναι η κατοικία, όπου η παρασκευή τροφής, ο φωτισμός, η θέρμανση, ο αρωματισμός/θυμίαση των χώρων διαμονής, η σωματική καθαριότητα τεκμηριώνεται από την εύρεση ειδικών εγκαταστάσεων (π.χ. εστιών, λουτρών) ή σκευών (π.χ. χυτρών, φορητών φούρνων, λύχνων, πυραύνων, θυμιατηρίων).
Σε μια δεύτερη περιοχή ανήκουν δραστηριότητες που ασκούνται εκτός κατοικίας και που την ύπαρξή τους βεβαιώνουν αντίστοιχες εγκαταστάσεις, όπως οι κλίβανοι (κεραμουργία, μεταλλουργία), εργαστήρια κατεργασίας πορφύρας για το βάψιμο υφασμάτων ή σκεύη, όπως είναι τα καπνιστήρια για την μελισσοκομία.
Η τρίτη περιοχή αφορά στην ιδεολογία και ανιχνεύεται πιο δύσκολα. Ωστόσο, ορισμένοι τομείς καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν θα είχαν αναπτυχθεί χωρίς τη χρήση της φωτιάς. Ισως κάποια μορφή εγκαυστικής εφαρμόστηκε για τον χρωματισμό των μαρμάρινων Πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων της 3ης χιλιετίας π.Χ. Οπωσδήποτε όμως η ανάπτυξη της μεγάλης ζωγραφικής, αργότερα, θα ήταν αδύνατη χωρίς τον ασβέστη που χρειαζόταν για την τοιχογράφηση σπιτιών και δημόσιων κτιρίων.
Δέος και θαυμασμός
Το τεράστιο φάσμα χρήσεων και τις εντυπωσιακές δυνατότητες της φωτιάς είχαν από πολύ νωρίς εκτιμήσει οι αρχαίοι Ελληνες. Το γεγονός ότι ο Ηράκλειτος θεώρησε τη φωτιά ως την πρωτογενή ουσία που μετασχηματιζόμενη σε άπειρες καταστάσεις συνέβαλε στη δημιουργία της μεγάλης ποικιλίας των όντων, είναι αποκαλυπτικό. Ακόμη και η παγκόσμια αρμονία και τάξη, κατά τον φιλόσοφο, δεν είναι παρά η αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει και σβήνει ακολουθώντας ορισμένους κανόνες. Δέος αλλά και θαυμασμός για τη φωτιά ποτέ δεν έπαψαν να συνέχουν τον κόσμο, καθώς δείχνει η αναφορά του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, επτά περίπου αιώνες μετά τον Ηράκλειτο, όταν τον πρώτον αιώνα μ.Χ. έγραφε στο 36ο βιβλίο της Φυσικής Ιστορίας του (κεφ. 38-39):
«...δεν μπορούμε να μη θαυμάζουμε ότι δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε που να μην τελειοποιείται με τη βοήθεια της φωτιάς. Η φωτιά παραλαμβάνει τη μια ή την άλλη άμμο και λειώνοντάς την μετατρέπει άλλοτε σε γυαλί, άλλοτε σε άργυρο, άλλοτε σε κιννάβαρι, άλλοτε σε διάφορα είδη μολύβδου, άλλοτε σε χρώματα, άλλοτε σε φάρμακα. Με τη φωτιά οι πέτρες μετατρέπονται σε χαλκό, με τη φωτιά γεννιέται και δαμάζεται ο σίδηρος, με τη φωτιά τελειοποιείται ο χρυσός, με τη φωτιά ασβεστοποιείται η πέτρα που συνέχει τους δόμους στα σπίτια. Αλλες ύλες συμφέρει να τις κάψει κανείς περισσότερες φορές: από αυτή την ίδια ύλη γίνεται άλλο πράγμα με την πρώτη καύση, κάτι άλλο με τη δεύτερη, κάτι άλλο με την τρίτη. Ακόμη και αυτός ο άνθρακας αρχίζει να αποκτά δυνάμεις αφού σβηστεί: και, όταν πια θεωρείται ότι έχει αναλωθεί, τότε είναι που μεγαλώνουν οι αρετές του. Απέραντο, ανεξέλεγκτο στοιχείο της Φύσης, η φωτιά γεννάει αμφιβολία, αν καταστρέφει μάλλον ή δημιουργεί.»
* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.