Ηλέκτρα (Ευριπίδη)

Τραγωδία του Ευριπίδη, από τις σωζόμενες. Πραγματεύεται το γνωστό επεισόδιο του φόνου της Κλυταιμνήστρας και του άνδρα της Αίγισθου, από το γιό της Ορέστη. Το φόνο διέπραξε με τη βοήθεια της αδελφής του Ηλέκτρας, για να εκδικηθεί τον άδικο χαμό του πατέρα του Αγαμέμνονα, που τον σκότωσε η γυναίκα του Κλυταιμνήστρα, μόλις γύρισε στο σπίτι του νικητής από την Τροία, ύστερα από απουσία δέκα χρόνων. Τον ίδιο μύθο πραγματεύτηκαν νωρίτερα ο Αισχύλος στο δράμα του "Χοηφόροι" και ο Σοφοκλής στην "Ηλέκτρα" του. Η "Ηλέκτρα" του Ευριπίδη διδάχτηκε το 413 π.Χ., όπως φαίνεται και στους δύο στίχους 1347-8, όπου γίνεται υπαινιγμός στην αποστολή του στρατηγού Νικία με στόλο στη Σικελία, την άνοιξη του χρόνου εκείνου.

1. Η σκηνή του δράματος. Ο Ευριπίδης θέλοντας να πρωτοτυπήσει, επειδή τον ίδιο μύθο είχαν πραγματευτεί πριν απ` αυτόν οι δύο μεγάλοι ομότεχνοί του, Αισχύλος και Σοφοκλής, τον τροποποίησε. Μετέφερε τη σκηνή του δράματος από τις Μυκήνες, όπου σύμφωνα με το θρύλο ο Ορέστης έκανε τα φονικά, σε μια εξοχή του Άργους, στα σύνορα της Αργολίδας και κοντά στα ρέματα του ποταμού Ίναχου, και παρουσιάζει την Ηλέκτρα κακοπαντρεμένη από τον Αίγισθο και τη μητέρα της Κλυταιμνήστρα μ` ένα φτωχό Μυκηναίο γεωργό.
Στην καλύβα του φτωχού, αλλά ηθικού και διακριτικού αυτού γεωργού, που σέβεται την καταγωγή της Ηλέκτρας και μόνο κατ` όνομα μένει άντρας της, γίνεται η αναγνώριση Ηλέκτρας - Ορέστη, καθώς και ο φόνος της Κλυταιμνήστρας από το γιό της. Ο φόνος του Αίγισθου γίνεται στα χωράφια. Το δράμα λοιπόν αρχίζει τα ξημερώματα στην εξοχή του Άργους και η σκηνή παριστάνει μια φτωχική καλύβα.
2. Τα πρόσωπα της τραγωδίας. Γεωργός Μυκηναίος (αυτουργός), Ηλέκτρα, Ορέστης, Πυλάδης (φίλος του Ορέστη, βουβό πρόσωπο), χορός από 15 νεάνιδες της Αργολίδας, γέροντας (πρέσβυς) παιδαγωγός των παιδιών του Αγαμέμνονα, αγγελιαφόρος, Κλυταιμνήστρα, Διόσκουροι (Κάστορας και Πολυδεύκης, παιδιά του Δία και αδέλφια της Κλυταιμνήστρας, ο δεύτερος είναι βουβό πρόσωπο). Από τους τρεις ηθοποιούς (υποκριτές), ο πρωταγωνιστής υποδύεται την Ηλέκτρα, ο δευτεραγωνιστής τον Ορέστη και την Κλυταιμνήστρα και ο τριταγωνιστής το γεωργό, τον αγγελιαφόρο και τον Κάστορα. Ο Πυλάδης και ο Πολυδεύκης είναι βουβά πρόσωπα, τα οποία πιθανόν υποδύεται ο τριταγωνιστής, όπως ίσως και το γέροντα.
3. Ανάλυση του δράματος
Πρόλογος (στίχ. 1-166). Προλογίζει ο γεωργός και άνδρας της Ηλέκτρας ενώ ξεκινά για τη δουλειά του και διηγείται για την τύχη του Ορέστη και της Ηλέκτρας μετά το φόνο του πατέρα τους Αγαμέμνονα, καθώς και για τη συμπεριφορά των δολοφόνων Κλυταιμνήστρας και Αίγισθου. Την ώρα εκείνη βγαίνει από την καλύβα η Ηλέκτρα με μια στάμνα στο κεφάλι, για να πάρει νερό από το ποτάμι. Ο γεωργός της λέει να μην κουράζεται γιατί αυτές οι δουλειές δεν είναι για μια βασιλοπούλα. Εκείνη όμως απαντά ότι θέλει να τον ανακουφίσει από τους κόπους, επειδή της στάθηκε καλός και ευγενικός. Βγαίνουν από τη σκηνή ο γεωργός και η Ηλέκτρα, ενώ από το βάθος έρχεται ο Ορέστης με τον Πυλάδη και τους ακόλουθούς τους, λέγοντας ότι ο σκοπός που τον φέρνει εδώ είναι να εκδικηθεί το θάνατο του πατέρα του. Επιστρέφει η Ηλέκτρα με το νερό και ο Ορέστης ετοιμάζεται να τη ρωτήσει για την αδελφή του.
Πάροδος (στίχ. 167-212). Μπαίνει ο χορός και αρχίζει ένα συγκινητικό λυρικό διάλογο με την Ηλέκτρα. Της προτείνει να πάρει μέρος στις γιορτές της Ήρας, αλλά εκείνη αρνείται, προβάλλοντας σαν λόγους το πένθος και τη φτώχεια της.
Επεισόδιο Α΄ (στίχ. 213-431). Ο Ορέστης εμφανίζεται μπροστά στην έντρομη Ηλέκτρα και την καθησυχάζει λέγοντάς της πως έρχεται από μέρους του αδελφού της και της φέρνει ειδήσεις. Εκείνη ξεθαρρεμένη, του εκμυστηρεύεται ότι περιμένει τον αδελφό της για να εκδικηθεί μαζί του τον Αίγισθο και τη μάνα της. Την ώρα εκείνη γυρίζει ο άνδρας της και όλοι μαζί μπαίνουν στην καλύβα.
Στάσιμο Α΄ (στίχ. 432-486). Ο χορός τραγουδά μεταξύ άλλων και την ελπίδα να τιμωρηθεί με θάνατο η φόνισσα του άνδρα της, η Κλυταιμνήστρα.
Επεισόδιο Β΄ (στίχ. 487-698). Έρχεται ο γέροντας παιδαγωγός και αναγνωρίζει στο πρόσωπο του ξένου τον Ορέστη. Αναγνωρίζονται και τα δύο αδέλφια και αγκαλιάζονται, ενώ ο χορός χαίρεται για τον ερχομό του Ορέστη. Αμέσως παίρνεται η απόφαση. Ο Ορέστης θα σκοτώσει πρώτα τον Αίγισθο, που βρίσκεται στα χωράφια και η Ηλέκτρα θα προσκαλέσει στο μεταξύ τη μάνα της από τις Μυκήνες.
Στάσιμο Β΄ (στίχ. 699-746). Ο χορός θυμάται στο τραγούδι του τα ανοσιουργήματα της οικογένειας των Ατρειδών.
Επεισόδιο Γ΄ (747-879). Ένας αγγελιαφόρος έρχεται και αναγγέλλει με παραστατικότητα και ζωηρότητα το θάνατο του Αίγισθου και το θρίαμβο του Ορέστη στην Ηλέκτρα.
Στάσιμο Γ΄ (υπόρχημα, στίχ. 859-879). Ο χορός χορεύει πανηγυρίζοντας για το νέο.
Επεισόδιο Δ΄ (στίχ. 880-1146). Έρχονται ο Ορέστης και ο Πυλάδης και η Ηλέκτρα χαρούμενη τους στεφανώνει. Από μακριά φαίνεται το αμάξι που φέρνει την Κλυταιμνήστρα και οι δύο άνδρες κρύβονται, παίρνοντας μαζί τους και το πτώμα του Αίγισθου. Φτάνει η Κλυταιμνήστρα, πληροφορείται από την κόρη της γιατί την κάλεσε και μπαίνει στην καλύβα, για να προσφέρει θυσία για το δήθεν νεογέννητο εγγόνι της.
Στάσιμο Δ΄ (στίχ. 1147-1171). Ο χορός θυμάται τον άδικο χαμό του Αγαμέμνονα. Ακούγονται από την καλύβα οι φωνές της Κλυταιμνήστρας που τη σκοτώνουν.
Έξοδος (στίχ. 1172-1359). Παρουσιάζονται ο Ορέστης, η Ηλέκτρα και ο Πυλάδης, καθώς και τα ματοβαμμένα πτώματα πάνω στο "εκκύκλημα". Τα δύο αδέλφια είναι έντρομα για την πράξη τους και μετανοούν. Τότε εμφανίζονται οι δύο Διόσκουροι και ο Κάστορας προφητεύει όσα πρόκειται να ακολουθήσουν: Η Ηλέκτρα θα παντρευτεί τον Πυλάδη, ο Ορέστης θα καταδιωχτεί από τις Ερινύες σαν μητροκτόνος, θα αθωωθεί στον Άρειο Πάγο και τέλος θα εγκατασταθεί λυτρωμένος στην Αρκαδία, κοντά στον Αλφειό.
4. Κεντρική ιδέα. Η τιμωρία της Κλυταιμνήστρας ήταν νόμιμη πράξη, αλλά συγχρόνως και εγκληματική, γιατί η μητροκτονία είναι αντίθετη προς τους φυσικούς νόμους. Γι` αυτό ο Ευριπίδης παρουσιάζει μόνο το έγκλημα και τη φρίκη που αυτό προξενεί με τα μελανότερα χρώματα. Η αγανάκτησή του όμως περισσότερο στρέφεται εναντίον του χρησμού που έδωσε ο Απόλλωνας, ο οποίος διέταξε το φόνο της μάνας από το γιό της που είναι περισσότερο δυστυχισμένος παρά ένοχος.
Παράλληλα προς την κύρια αυτή ιδέα πορεύεται και μια άλλη: Ο Ευριπίδης με την προβολή του φτωχού, αλλά ακέραιου, ηθικού και αμερόληπτου γεωργού, καταπολεμά την πρόληψη, σύμφωνα με την οποία η πραγματική ευγένεια εξαρτάται από την καταγωγή ή από τον πλούτο ή ακόμα από τη φυσική δύναμη. Με τον τρόπο αυτό εισάγει τη δημοκρατία στους αρχαίους μύθους.
5. Η αξία του έργου. Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν την "Ηλέκτρα" του Ευριπίδη κατώτερη από τα σχετικά έργα του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Παρ` όλα αυτά βρίσκουν ότι αυτή υπερέχει στα χορικά και στην αφήγηση του αγγελιαφόρου για το φόνο του Αίγισθου. Κατά τον Murray: "το ρεαλιστικό πνεύμα της "Ηλέκτρας" του Ευριπίδη, είναι ολοφάνερο στους λυκοειδείς Πελοπίδες, τον αγαθό "αυτουργό" και την οικτρή σκηνή της μετάνοιας και της αλληλοκατηγορίας των δολοφόνων". Ο Δ. Βερναρδάκης, συγκρίνοντας το δράμα αυτό του Ευριπίδη προς τον Άμλετ του Σαίξπηρ, το θεωρεί κατά πολύ ανώτερο από το αγγλικό και υποστηρίζει ότι όχι μόνο δεν είναι κατώτερο από τα αντίστοιχα έργα των μεγάλων τραγικών, αλλά αντίθετα ο Ευριπίδης "και ως ποιητής εν γένει υπερβάλλει αυτούς, διότι την αρετήν του ταύτην αναγνωρίζουσι τινές, ει και την ομολογίαν αυτών ταύτην διαστρέφει πάντοτε η προκατάληψις".