Μετανάστευση και εκπαίδευση

Παρακολουθώντας τη συζήτηση για τη μετανάστευση στη Βουλή, αλλά και στα Μέσα, σκεπτόμουν ότι οι φοιτητές της Ιστορίας, στο μέλλον, θα έχουν πλούσιο υλικό για να σκιαγραφήσουν ιδεολογίες και πολιτισμικές συμπεριφορές της ελληνικής κοινωνίας στις αρχές του 21ου αιώνα. Φοβάμαι όμως ότι οι μεταγενέστεροι θα ντρέπονται για όσα ακούγονται τώρα. Θαρρείς μάλιστα πως η ελληνική ιστορία έχει μπει σ΄ ένα shaker, όπου όροι, φράσεις, ιδέες, γεγονότα, ξεκομμένα από τα συμφραζόμενά τους, χτυπιούνται παράγοντας έναν αφρό από πομφόλυγες που ξεχειλίζει και κατακλύζει τα πάντα και κυρίως τις συνειδήσεις.
Ας δούμε τα πράγματα ψύχραιμα και με απόσταση. Η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο ισόχρονο της Ιστορίας. Η θέση και η φυσιογνωμία λαών, γλωσσικών ομάδων και πολιτισμών, από τα προϊστορικά χρόνια έως σήμερα, καθορίστηκε από αλλεπάλληλα μεταναστευτικά ρεύματα, μείξεις και αλληλεπιδράσεις γλωσσών και τρόπων βίου. Μόνο σε απομονωμένες ορεινές κοιλάδες και σε απόμακρα νησιά έβρισκε κανείς, ως πριν από λίγα χρόνια, πληθυσμιακές ομάδες απρόσβλητες από πληθυσμιακές μεταναστεύσεις. Τώρα πουθενά. Βέβαια, κάθε μεταναστευτικό κύμα έχει τη δική του φυσιογνωμία, θέτει τα δικά του προβλήματα και ζητάει καινούργιες απαντήσεις.

Αλλά θα πρέπει να έχουμε στον νου μας ότι τα προβλήματα αυτά δεν τα θέτουν μόνο οι νεοεισερχόμενοι, αλλά και οι κοινωνίες που τους υποδέχονται. Γιατί η λύση των προβλημάτων σημαίνει πως και τα δύο μέρη αλλάζουν. Προσαρμόζονται αμφότεροι προς νέες καταστάσεις. Η προσαρμογή αυτή, βραχυπροθέσμως βιώνεται ως απώλεια, αλλά μακροπροθέσμως ως δημιουργικότητα. Απώλεια και δημιουργικότητα αποτελούν εναλλακτικούς τρόπους που επηρεάζουν την ίδια στιγμή τις στάσεις και τις πολιτικές απέναντι στους μετανάστες. Ο λόγος της απώλειας, ως «απώλεια της ελληνικότητας» ή «νόθευση του προσώπου μας», ακούγεται κατά κόρον στην Ελλάδα. Ορισμένοι τη στηρίζουν και θεωρητικά. Η Ελλάδα δεν είναι σαν τις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Αυστραλία, μοιάζει περισσότερο με αποκλειστικές εθνικές ταυτότητες, όπως της Ιρλανδίας ή της Πολωνίας. Αρα, οι νέες προσαρμογές θα βιωθούν ως απώλεια. Η άποψη αυτή έχει ως υπόβαθρο την αντίληψη ότι η φυσιογνωμία ενός έθνους, η εθνική ταυτότητα σχηματίζεται άπαξ διά παντός. Μέγα λάθος. Οι ταυτότητες των ανθρώπων ζουν, παράγονται και αλλάζουν μαζί τους. Κρατούν κάποια νήματα από το παρελθόν, αλλάζουν άλλα. Συνυφαίνουν νέα με παλαιά νήματα. Πολλοί από τους ήρωες του ΄21, αν μοιράζονταν το τραπέζι μας, θα μας φαίνονταν πιο ξένοι από τους πιο ξένους που κάθονται στα διπλανά τραπέζια σήμερα.
Λιγότερο γνωστή όμως είναι η άλλη πλευρά. Η προσαρμογή ως δημιουργικότητα. Οι πρώτοι που αντιμετώπισαν τη μετανάστευση στις πολιτισμικές της διαστάσεις ήταν οι εκπαιδευτικοί. Δάσκαλοι και καθηγητές, σε όλη τη χώρα, βρέθηκαν σε πολύγλωσσες τάξεις με μαθητές που προέρχονταν από ποικίλες πολιτισμικές παραδόσεις. Είχαν να κάνουν με παιδιά που είχαν αποτυπωμένα πάνω στο πρόσωπό τους τον φόβο από όσα άφησαν πίσω τους, από το πέρασμά τους στον τόπο μας, από τις αντιδράσεις- πολλές φορές ακραίες- των συμπολιτών μας. Η πλούσια εμπειρία των εκπαιδευτικών, ο τρόπος που προσπάθησαν να λύσουν δύσκολα προβλήματα, η γνώση από τα μέσα της υποκειμενικότητας των παιδιών του νέου πληθυσμού, αποτελεί αυτή καθεαυτή μια ιστορική παρακαταθήκη για την Ελλάδα. Πολύ λίγο την γνωρίζουμε, αλλά πρέπει να την μάθουμε και ταυτόχρονα να την κάνουμε κοινό κτήμα στον δημόσιο διάλογο γύρω από το μεταναστευτικό.
Ταυτόχρονα, εδώ και 20 χρόνια, από τότε που άρχισε το νέο μεταναστευτικό ρεύμα στην Ελλάδα, ομάδες κοινωνικών ανθρωπολόγων, νομικών, ιστορικών, κοινωνιολόγων, γλωσσολόγων, παιδαγωγών κ.ά. άρχισαν να μελετούν το φαινόμενο στις πολλές διαστάσεις του. Τι γνωρίζουμε για όλες αυτές τις μελέτες; Πώς πέρασαν τα πορίσματά τους στην ευρύτερη γνώση; Και όμως τις κοινωνικές επιστήμες μια κοινωνία τις καλλιεργεί για να έχει μια καλύτερη γνώση των προβλημάτων της και καλύτερες μεθόδους να τα επιλύσει.
Εάν η εθνική συνείδηση αναπλάθεται συνεχώς, τότε ό,τι λέμε και ό,τι κάνουμε έχει τη δική του συμβολή στον τρόπο που διαμορφώνεται. Επομένως η αντιμετώπιση ενός τόσο σπουδαίου φαινομένου όπως το μεταναστατευτικό, δεν ακυρώνει ούτε επικυρώνει την εθνική συνείδηση. Είναι αυτή η ίδια η αντιμετώπιση, ο τρόπος της, οι λύσεις που δίνει, που διαμορφώνει το «εμείς». Επομένως το τωρινό διακύβευμα δεν είναι αν θα χάσουμε ή αν θα διασώσουμε την εθνική ταυτότητα, αλλά τι είδους ταυτότητα θα έχουμε. Θα είμαστε ένας λαός ξενόφοβος, μισαλλόδοξος και με εσωτερικά αδιάβατα σύνορα ή μια κοινωνία δημοκρατική, δημιουργική και κινητική; Το περιεχόμενο της εθνική ταυτότητας θα είναι η απώλεια ή η δημιουργική σύνθεση;

Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πηγή: Το Βήμα (ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΑΚΟΣ)