Απόκριες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Ταράματα, ξόανα και μασκαρεμένοι σε Τούρκους αξιωματούχους ξεχύνονταν στους δρόμους με χορούς και τραγούδια

Μια πληθώρα από τα πιο διαφορετικά δρώμενα των ημερών παραπέμπουν στην εποχή πριν από τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους. Αλλα με αιχμή τη λαϊκή διασκέδαση κι άλλα με αναφορές σε κάθε είδους απελευθερωτικές διαθέσεις. Συμπλέκονται με αρματολούς και κλέφτες, με πραγματικές ή όχι επαναστατικές πράξεις.
«Αι ποικίλαι καταπιέσεις των Τούρκων, οι διηνεκείς φόβοι, αι συνεχείς εισβολαί των ληστοπειρατών», όπως υποστηρίζει ο Αθηναιογράφος Δ. Καμπούρογλου, δεν σταμάτησαν τις «ιδιαίτερες διασκεδάσεις και τους κοινούς εορτασμούς». Ο ίδιος στην πτυχή αυτή διαβλέπει «το μεγαλείον του ελληνικού ακαταδάμαστου χαρακτήρος». Αλλοι διαπιστώνουν άλλα...
Ετσι κι αλλιώς, οι αποκριάτικες διασκεδάσεις κατέχουν εξέχουσα θέση σε όλα τα πλάτη και μήκη του ελλαδικού χώρου. Από την Αθήνα έως τα Γιάννενα και από τη Νάουσα έως τα νοτιότερα νησιά του Αιγαίου.
Πριν από δύο αιώνες ακριβώς ο Λόρδος Βύρων και ο Τζον Χόμπχαουζ, βρίσκονταν στην Αθήνα. Στο οδοιπορικό, που άφησε ο φίλος του Μπάιρον για το πρώτο ταξίδι του φλογερού φιλέλληνα στην Ελλάδα (1809-1811), μας δίνει ορισμένες πληροφορίες για το αποκριάτικο αθηναϊκό «καρναβάλι» τα οθωμανικά χρόνια. Γράφει για νέους Αθηναίους που είχαν μεταμφιεστεί σε Αγγλους κι επισκέπτονταν, ιδιαίτερα, ξένους. Μιλά για άλλους Αθηναίους που είχαν ξεχυθεί στους δρόμους μασκαρεμένοι άλλος σε Βοεβόδα, άλλος σε Κατή, άλλος σε Τούρκο αξιωματούχο. Κάποιος, μάλιστα, ντύθηκε μητροπολίτης. Εξοργίστηκε ο κλήρος και τον αφόρισε!
Μαρτυρίες
Παρόμοιες πληροφορίες αντλούνται και από άλλες πηγές. Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες οι Αθηναίοι αποχαιρέτησαν τον 18ο αιώνα με αποκριάτικες εκδηλώσεις στον Ναό του Ολυμπίου Διός. Σ' έναν από τους στύλους διάβαζαν αργότερα: «1800 Φεβρουαρίου 18, χορέψαμε την αποκρηά».

Οι μεταμφιεσμένοι, γράφει ο Καμπούρογλου «ελέγοντο τότε είδωλα, εξετέλουν δε διαφόρους σατυρικάς σκηνάς.» Ανάμεσα στα έθιμα ξεχωρίζουν τα ταράματα και τα ξόανα. Κάποιος μεταμφιεσμένος σε ζώο έτρεχε μανιωδώς, ενώ τον ακολουθούσαν άλλοι «κραυγάζοντες και κροτούντες διάφορα αντικείμενα. Τα ταράματα ταύτα βεβαίως ενέχουσι λείψανα βακχικής πομπής...»
Τα ξόανα ήταν «ξύλινα ανδρείκελα:
-Τρεχάτε, βγήκαν τα ξόανα! Ηκούοντο κραυγαί και όλη η πόλις ετίθετο εις κίνησιν. Τόσον δ' ήτο ερριζωμένον το έθιμον τούτο, ώστε και διαρκούσης της Επαναστάσεως για το καλό βγήκαν και τα ξόανα...»
Απαραίτητη, όμως, ήταν και η χάσκα. Πρόκειται για πανελλήνια, μάλλον, συνήθεια αφού τις κατοπινές εποχές τη βρίσκουμε σε πολλά μέρη με διάφορα ονόματα και μορφές. Στην αρχική της μορφή στην άκρη σπάγκου δενόταν βρασμένο αβγό, που προσπαθούσαν να «χάψουν» παιδιά και μεγάλοι. Η δυσκολία προκαλούσε πολλά γέλια...
Σύμφωνα με την παράδοση όσοι κατάφερναν να πιάσουν με το στόμα, χωρίς τη βοήθεια των χεριών, το αβγό ή άλλο έδεσμα, θα ήταν οι τυχεροί της νέας περιόδου που άρχιζε. Σε μετρικά μέρη μόλις τελείωνε η χάσκα έκαιγαν τελετουργικά το νήμα λέγοντας «όξου κόρτσις κι ψύλ’» για να διώξουν το κακό. Αν καιγόταν ως την άκρη, τότε χαρές περίμεναν το σπίτι και καρποφορία τη γη.
Οσοι έχουν ασχοληθεί με τις αποκριάτικες εκδηλώσεις στα Οθωμανικά χρόνια, δίπλα στις παραδοσιακές εξηγήσεις για την προέλευση και τη σημασία τους, δεν παραλείπουν να προσθέτουν και την απελευθερωτική διάσταση. Οι μεταμφιέσεις , μαζί με τους παραδοσιακούς χορούς και τα τραγούδια, ψυχαγωγούσαν και έδιναν αίσθηση ελευθερίας...
Μασκαράδες από το 1430 στα Γιάννενα!
Με ιστορικούς όρους, μια «γέφυρα» μεταξύ των βυζαντινών αποκριάτικων δρώμενων, που αρχικώς είναι συνυφασμένα με το Δωδεκάμερο, εντοπίζεται στα Γιάννενα. Οταν η πόλη καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς (1430) οι προύχοντες της περιοχής εξασφαλίζουν ορισμένα προνόμια. Στον σχετικό «ορισμό» (συμφωνία) αναφέρεται ρητά ότι διατηρούν το δικαίωμα να φορούν μάσκες κατά τις αποκριές.
Ο Ηπειρώτης λογοτέχνης Κ. Κρυστάλλης σε ένα από τα πεζά κείμενά του ασχολείται με τις αποκριές στα Γιάννενα. Γράφει από την Αθήνα (περιοδικό «Εστία» 1891), όπου έχει καταφύγει μετά την καταδίκη του από τις οθωμανικές Αρχές του τόπου του: «Αι Απόκρεω πανηγυρίζονται τόσον πανδήμως και μετγαλοπρεπώς εν Ιωαννίνοις, ώστε λαμβάνουσιν, ούτως ειπείν, όψιν και σημασία εθνικής εορτής.
Επίσης, η κατ' αυτάς προσωπιδοφορία κατήντησε πατροπαράδοτον έθιμον, ώστε ότε παρεδόθησαν τα Ιωάννινα, μεταξύ των πρώτων προνομίων, άτινα εζήτησαν και έλαβον οι κάτοικοι παρά των κατακτητών, έθεσαν και αυτό... Φύσει ευτράπελοι οι Ιωαννίται και πλούσιοι άλλοτε είχον ανυψώση τον πανηγυρισμόν των απόκρεω εις το άκρον άωτον της ευθυμίας και τρυφής...»
Ο ίδιος δίνει την πληροφορία ότι από την εποχή του Αλή Πασά (1788) οι Ηπειρώτες συνεχίζουν να γιορτάζουν το Τριώδιο, αλλά οι πρωπιδοφόροι παίρνουν προηγουμένως «την άδεια του πασά και του μητροπλίτου».
Αρχίζει το γλέντι
Οταν την πάρουν, αρχίζει το γλέντι «κυρίως από της Κυριακής της Κρεατινής», όταν σταματούν και οι δουλειές. Σημειώνει και τη σχετική φοβέρα με μια «αρά» της περιοχής: «Ανάθεμα ποιος δούλευε τα τρία τα Σαββάτα/ Της Κρεατινής, της Τυρινής και των Αγίων Θεοδώρων...»
Με τα χρόνια, τα Γιάννενα συνδέονται και με ένα άλλο ονομαστό αποκριάτικο δρώμενο. Οι «Γενίτσαροι και Μπούλες» της Νάουσας. Ιδού πως τα συσχετίζει ο λόγιος Σταύρος Χωνός γράφοντας για το έθιμο (εφημερίδα «Νάουσα» 1928): «Επί Αλή Πασά του Τσεπελενλή εις τα Ιωάννινα ο Γενίτσαρος έπαιρνε και έδινε με την ιδιάζουσαν εκείνην στολήν του... Τον μετέφεραν εδώ έμποροι Ναουσαίοι επικοινωνούντες με τα Ιωάννινα...» Ας σημειωθεί ότι ο Αλή Πασάς από το 1812 και για οχτώ χρόνια κατείχε και τη Νάουσα. «...Κατόπιν δε ο λογοθέτης και Αρχων της Ναούσης Ζαφειράκης, εις τα μάτια του οποίου πολύ άσχημα κτυπούσαν τα τουρκικά ποτούρια (τσόχινο παντελόνι) αντικατέστησε ταύτα διά της φουστανέλας, σύμφωνα με το πνεύμα της τότε εποχής και το αρματωλικό και κλέπτικο φρόνημα...» Αξίζει να σημειωθεί ότι αρχικώς και η τέχνη της μάσκας που φορούσε ο Γενίτσαρος μεταφέρθηκε από τα Γιάννενα.
Η φολκλορική παράδοση θέλει τις μπούλες να έχουν τις ρίζες τους πολλά χρόνια νωρίτερα, όταν έγινε από τους Τούρκους παιδομάζωμα στη Νάουσα: «Αντί μνημοσύνου, αναφέρεται σε μια σύγχρονη περιγραφή του εθίμου, τον επόμενο χρόνο 1706 οι νέοι της Νάουσα, ντύνονταν την αρματολική στολή τους...»
Είτε το έθιμο προήλθε από την Ηπειρο και εμπλουτίστηκε με τις μπούλες είτε είναι ακόμη παλιότερο (μερικοί εντοπίζουν τις ρίζες του σε αρχαίες διονυσιακές τελετές), τα Γιάννενα αποτελούν, έτσι κι αλλιώς, το παλιότερο σημείο αναφοράς μασκαράδων επί τουρκοκρατίας.
Γενικευμένοι εορτασμοί
«Παρέες διάφορες ντυμένοι με τη δοξασμένη του αρματολού φουστανέλα και τα επακόλουθα εξαρτήματα πισλιά (γιλέκα), τσαρούχια, σιάπκα (καπέλο), κάλτσες, βουδέτες (υφασμάτινες ταινίες με φούντες)... περιέτρεχαν την πόλη χορεύοντας και τραγουδώντας... Τους αρματολούς και κλέφτες, τους οποίους εμείς αποκαλούμε Καπεταναραίους, συνόδευαν όργανα...» Το απόσπασμα προέρχεται από μια παλιότερη ιστορία της Βέροιας (συγγραφέας ο Αν. Χριστοδούλου). Θα μπορούσε, όμως, να είναι κομμάτι της ιστορίας πολλών άλλων πόλεων κατά τα οθωμανικά χρόνια, με τις ενδυμασίες και τα δρώμενα να παραλλάζουν από τόπο σε τόπο.
Εκφραση διαμαρτυρίας
Αν και οι ιστορικές πηγές είναι λίγες, φαίνεται ότι είναι γενικευμένη η συνήθεια να μασκαρεύονται σε Οθωμανούς αξιωματούχους οι υπόδουλοι. Αλλωστε, μέχρι πρόσφατα, οι μεταμφιέσεις σε Τούρκους ήταν συχνές. Οι μεταμφιέσεις αυτές είναι απολύτως εναρμονισμένες με το διαχρονικό αποκριάτικο πνεύμα της ανατροπής. Οπως κρίνει η λαογράφος - εθνολόγος Μιράντα Τερζοπούλου, οι άνθρωποι «μέσα από τον εύθυμο, ανάλαφρο, περιπαικτικό λόγο και τις κωμικές καταστάσεις και μέσα από το παραπλανητικό μπέρδεμα σημαινόντων και σημαινομένων, αναζητούν τον διφορούμενο κώδικα με τον οποίο θα εκφράσουν τη διαμαρτυρία τους για τα κακώς κείμενα».
Διαχρονικά και υπερτοπικά χαρακτηριστικά
Είναι κοινός τόπος στη λαογραφία ότι οι αποκριάτικες εκδηλώσεις έρχονται από πολύ μακριά. Η προέλευση και οι ρίζες τους βρίσκονται σ΄ εποχές πριν από τη σύζευξή τους με τη χριστιανική Σαρακοστή, σε παμπάλαιους χρόνους. Με θαυμαστή πολυμορφία και προσαρμοστικότητα πέρασαν από αιώνα σε αιώνα, από θρησκεία σε θρησκεία, από τόπο σε τόπο και ρίζωσαν.
Ο Μιχάλης Μερακλής, ένας από τους δασκάλους της σύγχρονης λαογραφίας , επισημαίνει μια καίρια πλευρά, από την άποψη που ενδιαφέρει εδώ, για τις νεοελληνικές δοξασίες και συνήθειες συνολικότερα:
«Ενας σημαντικός αριθμός από αυτές αποτελούν ένα προχριστιανικό στρώμα, η σημασία και αξία του οποίου έγκειται κατά τη γνώμη μας στο γεγονός ότι πραγμάτωσαν, μέσα στους κόλπους του λαϊκού πολιτισμού μια διπλή ζωή: αφενός έχουν διαποτιστεί από τον (κατά τον λαϊκό άνθρωπο εννοούμενο) χριστιανικό για την ακρίβεια ελληνορθόδοξο πνεύμα, αφετέρου όμως διασώζουν κάποιους δομικούς πυρήνες της αρχικής σύστασής τους, κι αυτό εξασφαλίζει μια βαθύτερη συνοχή και συνέχεια του άλλοτε και του τώρα. Μπορεί κανένας από τους νεότερους φορείς τους να μη θυμάται τη θυσιαστική έννοια του κόκκινου χρώματος, τη δύναμη "αποδιοπόμπησης" (αποτροπή από επικείμενα κακά) που αποδιδόταν στους θορύβους και κρότους, τη σχέση της νεότερης δοξασίας για την εαρινή άνοδο των ψυχών με τα αρχαία Ανθεστήρια, τη μαγική αιώρηση στην ανθισμένη φύση της άνοιξης, όμως ο λαϊκός άνθρωπος το κράτησε ζωντανά βάζοντας μέσα τους δικές του ιδέες ή και την καθαρή πλέον διασκέδασή του...»
Στο πλαίσιο αυτό άρχισαν να μορφοποιούνται από τον 13-14ο αιώνα, όπως έχουμε δει την περασμένη εβδομάδα στο «Εθνος της Κυριακής» οι αποκριάτικες εκδηλώσεις, που θ΄ αποτελέσουν την πρώτη ύλη των νεοελληνικών αποκριάτικων δρώμενων.
Στην πορεία αυτή θα «επικαιροποιηθούν» και θα μεταλλαχθούν τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, παίρνοντας διάφορες μορφές κατά τόπους, μέχρι να σχηματοποιηθούν τον 19ο αιώνα. Στο μεταξύ θα έχουν συναντηθεί με το δυτικό καρναβάλι, που προβάλλει από τον Μεσαίωνα στα αστικά κέντρα της Δύσης και μεταφέρεται στα καθ' ημάς...
Αποκριάτικες εκδηλώσεις στο πέρασμα του χρόνου
13ος-14ος αιώνας
Οι παμπάλαιες μαγικοθρησκευτικές εκδηλώσεις για την εναλλαγή των εποχών αρχίζουν να μορφοποιούνται σε αποκριάτικα «καρναβάλια». Εχουν προηγηθεί διεργασίες αιώνων σε Δύση και Ανατολή, παρά την αντίθεση του χριστιανικού κλήρου. Στα καθ΄ ημάς το επίκεντρο βρίσκεται στον Ιππόδρομο της Κων/πολης.
15ος-19ος αιώνας
Αποκριάτικες γιορτές είναι συνηθισμένες στον ελλαδικό χώρο. Συμπλέκονται παμπάλαια δρώμενα της υπαίθρου, παραδόσεις που έχουν εξελιχθεί στα βυζαντινά χρόνια και επηρεασμοί από τις απόκριες στα δυτικά κέντρα. Το πρώτο «μπαλ μασκέ» αναφέρεται στην αστική κοσμοπολίτικη Πάτρα του 1829.
19ος αιώνας
Στα αστικά κέντρα οι κλασικές νεοελληνικές απόκριες «συναντώνται» με τα δυτικά καρναβάλια. Τις δεκαετίες 1870 - 1880 αρχίζουν να καθιερώνονται μ΄ έναν ετερόκλητο τρόπο. Κυρίως στην πρωτεύουσα, όπου υποτίθεται ότι οι Απόκρεω είναι «εφάμιλλοι, αν όχι καλύτεραι» της Βενετίας, της Νίκαιας κ.α.
Πηγή: Έθνος (Τ. Κατσιμάρδος)