Από τα χρόνια του ‘21 το «δώρο του Πάσχα»

Οι «δημόσιοι υπάλληλοι» στο Εθνικό Τυπογραφείο το διεκδικούσαν δυναμικά, την ώρα που προσέφεραν και τη ζωή τους για την ελευθερία
Καθώς επίκειται η 25η Μαρτίου είναι ευκαιρία να τινάξουμε λίγο τη σκόνη της ιστορίας, που αρκετά σκεπάζει. Ιδιαίτερα τους καθημερινούς αγώνες για ανθρώπους του μόχθου. Να θυμηθούμε, λόγου χάρη, ότι οι αγώνες για την επιβίωση δεν σταματούν ποτέ. Οτι γίνονταν ακόμη και στα χρόνια της Επανάστασης. Εφθαναν, μάλιστα, μέχρι ξεσηκωμούς και πολύμορφες εκδηλώσεις δυσαρέσκειας. Ακόμη και απεργίες!
Για τις οικονομικές διεκδικήσεις των ναυτικών, των ένοπλων του Αγώνα και άλλων επαναστατημένων υπάρχουν πολλές μαρτυρίες, λίγο-πολύ γνωστές και έξω από τον κύκλους των ειδικών.
Υπάρχουν, όμως, και πτυχές ελάχιστα γνωστές. Οπως για παράδειγμα ότι ενώ είχε αρχίσει η Επανάσταση και μάλιστα σε περίοδο που κινδύνευε να καταπνιγεί στα σπάργανα, Ελληνες πατριώτες, προσφέροντας τη ζωή τους στον εθνικό αγώνα, ζητούσαν «δώρο του Πάσχα»!
Μπορεί να... σηκώνεται η τρίχα μερικών, που «ανακαλύπτουν» κατά καιρούς τον χαριστικό, δήθεν, 14ο μισθό, αλλά τόσο μακριά μάς μεταφέρει ο θεσμός.
Εχει διασωθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους ένα μοναδικό ντοκουμέντο. Πρόκειται για αίτηση με ημερομηνία 1 Απριλίου 1822, που απευθύνεται «Προς το Μινιστέριον (υπουργείο) της Οικονομίας». Εκεί διαβάζουμε:
Ολίγα γρόσια... «Επειδή και κατ’ αυτάς (αυτές τις μέρες) έφτασαν αι του Πάσχα εορτάσιμοι ημέραι και θέλομεν ν’ αγοράσωμεν άλλος παπούτσια, άλλος τζουράπια και άλλος άλλο τι, διά τούτο παρακαλούμεν το Μινιστέριον να μας δώση ολίγα γρόσια διά ν’ απεράσωμεν ταύτας τας εορτασίμους ημέρας, αναπληρούντες τας χρείας μας.»
Την αίτηση υπογράφει από μέρους των εργατών του Τυπογραφείου της Διοικήσεως (Εφημερίδα της Κυβέρνησης θα λέγαμε σήμερα), ο αρχιτυπογράφος Κωνσταντίνος Τόμπρος.

Το έγγραφο είδε το φως για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1950 από τον ιστορικό Θ. Βαγενά. Μνεία και σχολιασμός του γίνεται την ίδια περίοδο από τον Γ. Κορδάτο στην «Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος». Ο Βαγενάς συνοδεύει τη δημοσίευση του εγγράφου με μια διαφωτιστική παρατήρηση:
«Κατά τη γνώμη μας η παροχή του δώρου για τις γιορτές στους εργάτες τυπογράφους αποτελούσε παράδοση και μέσα στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Και το δώρο αυτό λεγόταν χαρετλίκι (από την τουρκική λέξη χαϊρέτ = χάρισμα). Κα στην περίληψη του εγγράφου εκείνου σημειώνονται τ' ακόλουθα: Κωνσταντίνος Τόμπρας, τυπογράφος διά να του δώσουμε χαρετλίκι...»
Την εποχή εκείνη η «προσωρινή κατοικία της Διοικήσεως» είχε προσωρινή έδρα την Κόρινθο, ύστερα από απόφαση της Α΄ Εθνικής Συνελεύσεως της Επιδαύρου (Ιανουάριος 1822). Ο Τόμπρας και οι τυπογράφοι διατάχθηκαν από τη Διοίκηση (πρόεδρος ο Αλ. Μαυροκορδάτος και αρχιγραμματέας ο Θ. Νέγρης) να μεταφέρουν τον εξοπλισμό από το Αργος, όπου βρισκόταν αδρανοποιημένος.
Στην προσωρινή έδρα το τυπογραφείο εγκαταστάθηκε στο σπίτι του Θεοχαράκη, όπου και άρχισε αμέσως να λειτουργεί, παρά τα τεχνικά εμπόδια. Εμπλουτισμένο, μάλιστα, μ' ένα δεύτερο πιεστήριο, που μόλις είχε παραληφθεί έπειτα από παραγγελία στο εξωτερικό.
Η πολιτική ηγεσία βιαζόταν να εκτυπώσει το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος. Οπως και έγινε, τις μέρες που οι τυπογράφοι διεκδικούσαν «δώρο» του Πάσχα. Αν το πήραν ή όχι δεν το ξέρουμε. Αυτό που έχει σημασία είναι πόσο βαθιές είναι οι ρίζες του θεσμού, που διατηρήθηκε τα κατοπινά χρόνια με διάφορες μορφές...
Οι πρώτες επίσημες εφημερίδες της Διοίκησης
Σάλπιγξ Ελληνική
Η «Σάλπιγξ Ελληνική» ήταν η πρώτη έντυπη εφημερίδα στον ελλαδικό χώρο. Κυκλοφορούσε ως επίσημο όργανο των επαναστατικών αρχών, με συντάκτη τον Θ. Φαρμακίδη και τυπογράφο τον Κ. Τόμπρα. Υπήρξε βραχύβια και είδαν το φως στην Καλαμάτα μόνο τρία φύλλα (1, 5 και 30 Αυγούστου 1821).
Φίλος του Νόμου
Ο «Φίλος του Νόμου» εκδιδόταν από το 1824 ως «εφημερίς της Υδρας» από τους Κουντουριώτες και για ένα διάστημα ?ελλείψει άλλου επίσημου κυβερνητικού οργάνου ? ήταν και «εφημερίς της Διοικήσεως». «Εφημεριδογράφος» ήταν ο Ιταλός επαναστάτης Ι. Κιάππε, τυπογράφοι ο Τόμπρας και η ομάδα του.
Γενική Εφημερίς
Η «Γενική Εφημερίς», το επίσημο φύλλο της Διοικήσεως , εκδιδόταν επί επτά χρόνια (1825 - 1832). Αντιμετώπιζε μονίμως οικονομικό πρόβλημα. Κυκλοφορούσε αναλόγως της πόλης, όπου βρισκόταν κατά καιρούς η έδρα της κυβέρνησης. Αντικαταστάθηκε από την «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως».
Εμεινε έρημος η τυπογραφία...
Οι τυπογράφοι της Επανάστασης κι άλλες φορές αναγκάστηκαν να διεκδικήσουν δυναμικά τους μισθούς τους. Είναι γνωστή και παροιμιώδης η ατασθαλία στη διαχείριση των εσόδων της Επανάστασης. Διασώζεται στα Αρχεία του Αγώνα της Παλιγγενεσίας η κήρυξη και η πραγματοποίηση απεργίας τους στις 14 Μαρτίου 1826. Πρόκειται για την πρώτη νεοελληνική απεργιακή κινητοποίηση, όπως σημειώνουν οι ιστορικοί του εργατικού κινήματος.
Με τα δεδομένα της εποχής οι «δουλευταί της Εθνικής Τυπογραφίας», όπως ονομάζονταν, ήταν δημόσιοι υπάλληλοι και αμείβονταν με ημερομίσθιο από τα ταμεία της Προσωρινής Ελληνικής Διοίκησης. Δούλευαν στην «Τυπογραφία της Διοικήσεως» (είχε ιδρυθεί από τις αρχές του 1825 στο Ναύπλιο με «εφημεριδογράφο» τον λόγιο αρχιμανδρίτη Θεόκλητο Φαρμακίδη και τυπογράφο τον Κ. Τόμπρα) και εξέδιδαν τη «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος».
Πεινούσαν, όπως γράφει ο Θ. Βαγενάς, «περισσότερο από τους άλλους. Διότι όπως είναι γνωστόν, η Διοίκησις δεν είχε πάντοτε χρήματα να τους πληρώνη και οι τυπογράφοι έμειναν πολλές φορές νηστικοί και εγόγγυζαν εναντίον των υπευθύνων?»
Επειδή και οι θυσίες έχουν όρια, στις αρχές Μαρτίου 1826 διαμαρτυρήθηκαν στο υπουργείο Εσωτερικών. «Δέκα μήνες, γράφανε, όλους δουλεύομεν ενταύθα εις το Τυπογραφείον της Σεβαστής Διοικήσεως, και των πρώτων μηνών τους δεδουλευμένους ημών μισθούς ελάβομεν, και αφού ηλπίζαμεν μεγάλως να λάβωμεν και των άλλων πέντε, αφού μάλιστα εδιωρίσθη Συντάκτης ο κ. Θ. Φαρμακίδης κατά την οποίαν υπόσχεσιν μας έδωκε. Ιδωμεν όμως το εναντίον και μόνον τον εν τρίτον εκ διαλειμμάτων του μισθού μας ελάβομεν παρ' αυτού, ζητούντες δε το υπόλοιπον εξυβρίσθημεν παρά της σοφολογιότητός του, αλλά διά να μας καταπείση και λάβωμεν εθνικάς ομολογίας εμεταχειρίσθη την βίαν και λέγει "όποιος δεν λάβει αυτός θα φύγη και ούε καν αποδεικτικόν του δίδω και ας υπάγει όπου θέλει". Με τοιούτους λοιπόν λόγους μας κατέπεισεν και μας εδωκε εθνικάς ομολογίας αντί μετρητών?»
Τα ομόλογα, όμως, δύσκολα εξαργυρώνονταν ή αγοράζονταν από κερδοσκόπους σ΄ εξευτελιστικές τιμές.Το υπουργείο ζήτησε εξηγήσεις από τον Φαρμακίδη. Εκείνος απάντησε αμέσως μετά την απεργία (15 Μαρτίου) κατηγορώντας τον Τόμπρα και άλλους διαμαρτυρόμενους ότι «εκίνησαν εις συνωμοσίαν και αποστασίαν όλους τους ανθρώπους της Εθνικής Τυπογραφίας» και «εις μίαν ημέραν έμεινεν έρημος η τυπογραφία». Κι όλα αυτά επειδή «έμελλαν να ζημιωθώσι και αυτοί ολίγον τι διά της ξεπεσμένης πωλήσεως των αποδεικτικών (ομολογιών)».
Καταγγελία
Φαίνεται όμως, ότι δεν περιορίστηκε σ' αυτή την απολογία. Κατήγγειλε παραλλήλως τον Τόμπρα ότι του χρωστούσε χρήματα, αλλά και για κλοπή τυπογραφικών στοιχείων (υποτίθεται τα υπέκλεψε «διά να χύση εξ αυτών άλλα στοιχεία»). Ζητούσε να τον «φυλακώση» η αστυνομία, όπως και έγινε! Δεν διασώζονται πληροφορίες για τη συνέχεια της υπόθεσης. Από άλλο έγγραφο, όμως, της διοικήσεως, προκύπτει ότι στις 14 Μαρτίου ο Φαρμακίδης είχε εισπράξει 1.000 γρόσια. Ισως για να πληρώσει τους απεργούς τυπογράφους είτε άλλους «απεργοσπάστες» όπως σημειώνει ο Γ. Κορδάτος, αναφέροντας απόσπασμα από τη μελέτη του Βαγενά.
Πωλήσεις με συνδρομές
Η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος» κυκλοφορούσε δύο φορές την εβδομάδα. Η πώληση γινόταν με συνδρομές και όσοι επιθυμούσαν μπορούσαν να εγγραφούν στα γραφεία της ή τα ταχυδρομεία που υπήρχαν, προπληρώνοντας ένα εξάμηνο (έξι ισπανικά δίστηλα τάλιρα). «Χωρίς της παρά του συνδρομητού προπληρωμής και της παρά του συντάκτου της εφημερίδος παραλαβής των χρημάτων δεν δίδεται εφημερίς εις ουδέναν» προειδοποιούσε στο πρώτο φύλλο της. Για να επαρκούν κατά το δυνατόν τα έσοδα, το Εκτελεστικό (κυβέρνηση) υποχρέωσε τους δημόσιους λειτουργούς και υπαλλήλους να εγγραφούν συνδρομητές. Αλλά ούτε αυτό το έσοδο επαρκούσε.
«Προβλήματα» στην έκδοση
Μια άλλη ανάγνωση των απεργιακών κινητοποιήσεων στα εθνικά τυπογραφεία επιχειρεί η Αικατερίνη Κουμαριανού στο κλασικό έργο «Ο Τύπος στον Αγώνα». Γράφοντας για τον Θ. Φαρμακίδη και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε στην έκδοση της εφημερίδας, σημειώνει: «Υπενθυμίζω ακόμη δυσχέρειες οφειλόμενες στην έλλειψη τυπογράφων ή σπανιότητα των ειδικευμένων τεχνιτών, επόμενο ήταν να έκανε τους ολίγους υπάρχοντες απαιτητικούς, με αποτέλεσμα να επιβραδύνεται ή και να εμποδίζεται κάποτε η απρόσκοπτη συνέχιση της εφημερίδας. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι οι τυπογράφοι της "Γενικής Εφημερίδος" προβάλλοντας απαιτήσεις προκάλεσαν διακοπή της».
ΚΩΝ. ΤΟΜΠΡΑΣ: Ο τυπογράφος του Αγώνα
Ο Κωνσταντίνος Τόμπρας, πρωταγωνιστής στη διεκδίκηση του «δώρου του Πάσχα», αλλά και της πρώτης νεοελληνικής απεργίας, υπήρξε ο κατεξοχήν Eλληνας τυπογράφος του ΄21. Από τα χέρια του πέρασαν τα περισσότερα επίσημα επαναστατικά κείμενα των πρώτων χρόνων. Κατοπινά δημιούργησε «τυπογραφική σχολή» και μετά την επικράτηση της Επανάστασης ίδρυσε το πρώτο ιδιωτικό τυπογραφείο στο Ναύπλιο, ενώ αργότερα άσκησε το επάγγελμά του στην Αθήνα.
Είχε γεννηθεί στις Κυδωνίες (Αϊβαλί της Μικράς Ασίας) και έμαθε στο Παρίσι την τέχνη της τυπογραφίας, με δάσκαλο τον περίφημο Αμβρόσιο Διδότο (Didot). Το 1819 επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου και λειτούργησε το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο. Επί δύο χρόνια, μέχρι την καταστροφή του από τους Οθωμανούς (Ιούνιος 1821), είχε στοιχειοθετήσει και εκτυπώσει αρκετά βιβλία. Ο νεαρός Τόμπρος αναγνωριζόταν από τότε ως εξαιρετικός τυπογράφος.
Κατόρθωσε να διαφύγει από τις Κυδωνίες, μαζί με τους βοηθούς του, στα Ψαρά. Από 'κεί τον κάλεσε ο Δ. Υψηλάντης για να αναλάβει την εγκατάσταση του τυπογραφείου, που είχε φέρει μαζί του από την Τεργέστη στην Ελλάδα.
Με τον Υψηλάντη συναντήθηκαν στα Βέρβαινα, απ’ όπου ο εξοπλισμός μεταφέρθηκε στην Καλαμάτα. Σε τζαμί της πόλης, κοντά στην είσοδο του Κάστρο, εγκατέστησε ο Τόμπρας το πρώτο τυπογραφείο στην ελεύθερη Ελλάδα. Εγκαινιάστηκε με την εκτύπωση της διακήρυξης του Δ. Υψηλάντη «Προς τους Ελληνας» (μέσα Ιουλίου 1821). Απ΄ αυτό βγήκε και η πρώτη έντυπη εφημερίδα του Αγώνα «Σάλπιγξ Ελληνική».
Μετά την απελευθέρωση της Τριπολιτσάς (Σεπτέμβριος) αποφασίστηκε να μεταφερθεί εκεί το τυπογραφείο. Εξαιτίας της ανώμαλης κατάστασης έγινε, όμως, νέα μετακίνηση. Αυτή τη φορά στο Αργος. Αλλά ούτε τότε έγινε κατορθωτό να λειτουργήσει το τυπογραφείο. Ισως λόγω και βαριάς ασθένειας του Τόμπρου. Αυτό θα γίνει τελικά στην Κόρινθο. Εκεί θα εκδίδονται έντυπα των επαναστατικών αρχών μέχρι την εισβολή του Δράμαλη, όταν το τυπογραφείο εγκαταλείφθηκε, μαζί με την πόλη, και καταστράφηκε (Ιούλιος 1822).
Ο Τόμπρος έχει πλέον καθιερωθεί ως ο τυπογράφος της Διοίκησης και το επόμενο διάστημα θα είναι ο υπεύθυνος της στοιχειοθεσίας και εκτύπωσης του «Φίλου του Νόμου» στην Υδρα και σε συνέχεια της «Γενικής Εφημερίδος».
Πηγή: Έθνος (Τ. Κατσιμάρδος)