Επικίνδυνη σχέση επιστήμης - εξουσίας

Από τις περιπέτειες της Υπατίας και του Γαλιλαίου, στη σύγχρονη χειραγώγηση της έρευνας από την κερδοσκοπία

Εδώ και αρκετές εβδομάδες παίζεται σε κινηματογραφικές αίθουσες η ταινία του Αλεχάνδρο Αμενάμπαρ «Αγορά», με κεντρική ηρωίδα την Ελληνίδα μαθηματικό και αστρονόμο Υπατία, που έζησε στην Αλεξάνδρεια τον 4ο μ.Χ. αιώνα, ενώ η πτώση της εκχριστιανισμένης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας βρισκόταν προ των πυλών. Προσπαθώντας να συγκρατήσει τις φυγόκεντρες τάσεις, ο Θεοδόσιος Α΄ ο Μέγας κατάργησε το Διάταγμα των Μεδιολάνων περί ανεξιθρησκείας, το οποίο είχε θεσπίσει ο Μέγας Κωνσταντίνος, γεγονός που πυροδότησε διωγμούς παγανιστών και εμφύλιες συγκρούσεις μεγάλης κλίμακας στην κοσμοπολίτικη και αισθησιακή Αλεξάνδρεια, τόπο συνύπαρξης Ελλήνων, Ιουδαίων, Χριστιανών και ειδωλολατρών.
Προπομπός διώξεων
Το τραγικό τέλος της Υπατίας -διαμελίστηκε και κάηκε ζωντανή ως «μάγισσα» από Χριστιανούς ζηλωτές- αποτέλεσε προπομπό των μεσαιωνικών διώξεων επιστημόνων από την Ιερά Εξέταση. Κατά τον Αμενάμπαρ, η υπόθεση δεν έχει μόνο ιστορικό ενδιαφέρον. Παραπέμποντας στις σκοταδιστικές αντιδράσεις της «βαθιάς, χριστιανικής Αμερικής» εναντίον της διδασκαλίας του Δαρβίνου, ο Χιλιανός σκηνοθέτης εκτιμά, όπως δήλωσε μετά την προβολή της ταινίας του στο Φεστιβάλ των Καννών, ότι «αυτή τη στιγμή οι ΗΠΑ βρίσκονται στην ίδια θέση με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, εν μέσω μιας πρωτοφανούς κρίσης, κοινωνικής και οικονομικής. Είναι η ώρα για αλλαγή… και θέλω να πιστεύω ότι δεν θα μπούμε και πάλι σε μια περίοδο αντίστοιχη του Μεσαίωνα».

Με την Υπατία ξεκινάει και μια συναρπαστική αλυσίδα βιογραφιών διακεκριμένων επιστημόνων, που φτάνει στον εικοστό αιώνα για να κλείσει με έναν άλλον Ελληνα, τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, έχοντας περάσει από μορφές όπως ο Γαλιλαίος, ο Λάιμπνιτς, ο Οϊλερ, ο Κοσί και ο Φουριέ. Το σχετικό βιβλίο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Παπαζήση, τιτλοφορείται «Μαθηματικά και Εξουσία» και συγγραφέας του είναι η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, Χριστίνα Φίλη.
Ο τίτλος ασφαλώς θα ξενίσει πολλούς, καθώς τα Μαθηματικά αξιώνουν να αντιμετωπίζονται ως η καθαρή αλήθεια, υπεράνω εφήμερων συμφερόντων και παθών, η Εσπεράντο του Σύμπαντος, το μόνο βέβαιο εισιτήριο προς μια μορφή αθανασίας: Τα πλούτη μένουν πίσω μας, η δόξα ξεχνιέται, ένα έργο τέχνης κάποτε θα φθαρεί, ακόμη και ένας νόμος της Φυσικής κάποια μέρα θα αναθεωρηθεί, ενώ τα θεωρήματα του Πυθαγόρα ή του Χίλμπερτ θα βρίσκονται εκεί στους αιώνες των αιώνων. Ακριβώς αυτή τη ναρκισσιστική άποψη των μαθηματικών (και γενικά των θετικών επιστημόνων, θα λέγαμε) για τον εαυτό τους, έρχεται να αμφισβητήσει το βιβλίο της Χριστίνας Φίλη, όπως γράφει στον πρόλογό του ο Απόστολος Δοξιάδης. Η σχέση μεταξύ θετικών επιστημών και εξουσίας ήταν ανέκαθεν περισσότερο περίπλοκη απ' όσο προδιαθέτει το στερεότυπο που αντιπαραβάλλει τον «αγνό» κόσμο των επιστημόνων με τον «βρώμικο» των πολιτικών. Αίφνης, ο Πλάτωνας προέβλεπε ότι οι γραφειοκράτες -υπάλληλοι της ιδανικής Πολιτείας του θα επιλέγονταν με εξετάσεις στα Μαθηματικά- μια ιδέα, την οποία μοιραζόταν ο Κομφούκιος και εν μέρει υλοποίησαν οι Κινέζοι, με τις κρατικές εξετάσεις για την επιλογή των μανδαρίνων.
Ετσι, πλάι στους επιστήμονες - μάρτυρες, όπως ο Τζιορντάνο Μπρούνο, που κάηκε στην πυρά, αναδεικνύονται οι επιστήμονες -έμμισθοι σύμβουλοι των εστεμμένων, όπως ο Λάιμπνιτς ή όπως ο πρωτοπόρος της κρυπτογράφησης, Φρανσουά Βιέτ, οι επιστήμονες -κρατικοί αξιωματούχοι και επίδοξοι αναμορφωτές, όπως ο μέγας Ισαάκ Νεύτων, ακόμη και οι επιστήμονες -υπηρέτες του ιδεολογικού φανατισμού και των φυλετικών πογκρόμ, όπως οι εμπνευστές της «Φυσικής και των Μαθηματικών των Αρίων» στη χιτλερική Γερμανία.
Καταδίκη σε θάνατο
Η σχέση μεταξύ επιστήμης και εξουσίας -κατά κύριο λόγο της θρησκευτικής εξουσίας, της Εκκλησίας- είναι το αντικείμενο του βιβλίου «Από την πυρά στον άμβωνα», που υπογράφεται από τον ομότιμο καθηγητή Φιλοσοφίας Ευτύχη Μπιτσάκη (εκδόσεις Τόπος). Ο συγγραφέας υπενθυμίζει γνωστές και λιγότερο γνωστές περιπέτειες σπουδαίων επιστημόνων, όπως η καταδίκη σε θάνατο του θεμελιωτή της ανατομίας Αντρέ Βερσάλιους, το δριμύ κατηγορώ του Καλβίνου εναντίον του γιατρού και θεολόγου Μισέλ Σερβέ (θανατώθηκε κι αυτός στην πυρά) και η ενοχοποίηση και αυτού του Νεύτωνα για υλισμό από τον επίσκοπο Μπέρκλεϊ.
Ωστόσο, το κέντρο βάρους του βιβλίου πέφτει στη μετάβαση «από την πυρά στον άμβωνα», καθώς η σύγχρονη Εκκλησία και πολύ περισσότερο οι εγκόσμιες εξουσίες της πολιτικής και του χρήματος, στρέφονται από τη δίωξη στην οικειοποίηση της Επιστήμης. Ο Πάπας Ιωάννης - Παύλος Β΄ υποκλίθηκε ενώπιον της θεωρίας της σύγχρονης Κοσμολογίας περί «Μεγάλης Εκρηξης», ερμηνεύοντάς την ως επιστημονική συνηγορία στον βιβλικό μύθο της Δημιουργίας, ενώ οι Μπιλ Κλίντον και Τόνι Μπλερ χαιρέτισαν την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου DNA ως «μετάφραση του χειρόγραφου του Θεού».
Ο παλιός αφορισμός του φιλοσόφου κατά τον οποίο «αν οι κυρίαρχοι βλάπτονταν από τα γεωμετρικά αξιώματα δεν θα είχαν πρόβλημα να τα καταργήσουν» συνεχίζει να επιβεβαιώνεται στον 21ο αιώνα. Ως κατ' εξοχήν κοινωνική δραστηριότητα, που απαιτεί πόρους και παράγει κρίσιμα, για τα οικονομικά συμφέροντα και τις κρατικές υποθέσεις αποτελέσματα, η επιστήμη δεν μπορεί να αποκοπεί από την εξουσία, ακόμη κι αν το θελήσουν οι συντελεστές της. Ωστόσο, αν κι όλοι βρίσκονται μέσα στο λάκκο, κάποιοι μπορούν ακόμα να κοιτάζουν τ' αστέρια, να βρίσκουν καινούργιες αλήθειες και να απαντούν στους κατά καιρούς ζηλωτές της ανορθολογικής δύναμης με τα λόγια που χρησιμοποίησε ο Γαλιλαίος απέναντι σε έναν εκπρόσωπο του ιερατείου: «Η Φύση, αγαπητέ μου κύριε, γελάει με τα συντάγματα και τα διατάγματα των πριγκίπων, των αυτοκρατόρων και των μοναρχών και ούτε ένα γιώτα από τους νόμους της και τις καταστατικές εξισώσεις της δεν αλλάζει, όταν αυτοί το απαιτούν»…
Πηγή: Καθημερινή (Πετρου Παπακωνσταντινου)