Ο κόσμος των ονείρων

Εμοιαζαν τα όνειρα των αρχαίων με τα σημερινά; Η απάντηση που δίνει ο William V. Harris στο βιβλίο του «Dreams and experience in classical antiquity» (Harvard University Press, σελ. 332) είναι θετική: πως τα αρχαία όνειρα, δηλαδή, έμοιαζαν με τα δικά μας, εκτός από το ότι οι αρχαίοι έβλεπαν ίσως περισσότερους θεούς, μονομάχους και ομοερωτικές συνευρέσεις. Ποια όμως ήταν τα πιστεύω τους για την ονειρική εμπειρία; Οι ψυχολόγοι και οι φυσιολόγοι του 20ού αιώνα, εξηγεί η κριτικογράφος του TLS Emily Gowers, έχουν κάνει κολοσσιαίες προόδους όσον αφορά την κατανόηση των ονείρων. Ακόμα δεν υπάρχει, ωστόσο, ομοθυμία πάνω στο θεμελιώδες ερώτημα του γιατί ονειρευόμαστε. Μπορούμε, πάντως, να βρούμε στους αρχαίους ένα πλήθος από ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Τα ομηρικά έπη, παραδείγματος χάριν, περιλαμβάνουν αξιομνημόνευτα παραδείγματα κλασικών ονειρικών εμπειριών – το να κυνηγάς λόγου χάριν κάποιον και να μην τον φτάνεις, όπως η καταδίωξη του Εκτορα από τον Αχιλλέα γύρω από τα τείχη της Τροίας. Και περιλαμβάνουν ακόμα συμβολικά όνειρα, όπως το όραμα της Πηνελόπης με τις χήνες στις οποίες εφορμά ένας αετός και τις κατακρεουργεί.
Δεν είναι, φυσικά, δυνατόν να αποδείξει κανείς ότι ο τρόπος που ονειρεύονταν οι αρχαίοι, η πιο ιδιωτική δηλαδή και μη επαληθεύσιμη προσωπική εμπειρία, έμοιαζε με τη σημερινή. Ο William V. Harris εκτιμά, ωστόσο, πως πολλές από τις αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές μαρτυρίες για την παράξενη μείξη του καθημερινού και του ανοίκειου, για τις απότομες τροπές των ονείρων ή για τον ασύνδετο χαρακτήρα τους, παραπέμπουν σε αυτό που βιώνουμε εμείς σήμερα στα όνειρά μας. Οι αρχαίες, άλλωστε, θεωρίες για τα όνειρα ηχούν εντελώς μοντέρνες. Πρώτα και κύρια, βέβαια, η γνωστή ρήση της Ιοκάστης προς τον Οιδίποδα του Σοφοκλή ότι όλοι οι άντρες ονειρεύονται να κοιμηθούν με τη μητέρα τους. Επειτα η ιδέα πως τα όνειρα αποτελούν το υπόλειμμα των συμβάντων της ημέρας, άποψη την οποία διατυπώνει κάποιος χαρακτήρας του Ηρόδοτου. Ο Τερτυλλιανός, άλλωστε, συνδέει τη γρήγορη κίνηση του κλειστού ματιού με το όνειρο, ανασκευάζοντας την άποψη του Αριστοτέλη ότι τα μικρά παιδιά δεν ονειρεύονται. «Αν προσέξεις», υποστηρίζει, «τα ρίγη τους, τα νεύματα και τα χαμόγελά τους καθώς κοιμούνται, θα διαπιστώσεις ότι το πνεύμα τους βρίσκεται σε κίνηση».

Ορισμένες συνήθειες των αρχαίων, παρατηρεί η κριτικογράφος, φαίνονται, βέβαια, λιγότερο οικείες έως παράδοξες. Τα όνειρα επώασης λόγου χάριν όπου απλοί άνθρωποι κοιμούνταν στους ναούς, ελπίζοντας ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου θα δοθούν λύσεις στα προβλήματά τους. Ή τα θεραπευτικά όνειρα, σύμφωνα με τα οποία ο γιατρός-θεός Ασκληπιός θα γιατρέψει κατά τη διάρκεια της νύχτας τις ασθένειές τους. Αλλη διαφορά με τους αρχαίους είναι τα αποκαλυπτικά όνειρα, δεδομένου ότι διαθέτουμε αρκετές μαρτυρίες για οράματα που βίωναν εξαιρετικά άτομα τα οποία δέχονταν τις επισκέψεις των θεών που τους ειδοποιούσαν για μελλοντικά γεγονότα. Οταν, έτσι, οι αρχαίοι ηγέτες δήλωναν «έχω ένα όνειρο», μπορεί και να το εννοούσαν κυριολεκτικά. Οσον αφορά τα οραματικά όνειρα τα οποία ονομάζονται «επιφάνειες», ο συγγραφέας υιοθετεί την ανθρωπολογική θεωρία που πρώτος εφήρμοσε στις μελέτες για την αρχαιότητα ο E. R. Dodds, υποστηρίζοντας ότι η εμπειρία των ονείρων είναι δυνατόν να προσδιορίζεται πολιτισμικά. Κατ’ αρχάς ο William V. Harris θεωρεί πως οι μαρτυρίες για τέτοιου είδους όνειρα πολλαπλασιάζονται στον 4ο π. Χ. αιώνα σε σχέση με τον 5ο, για να φθάσουν μέσω της αρχαίας Ρώμης στην πρώιμη χριστιανική περίοδο. Οσο καθαρότερα ήταν, πάντως, τα όνειρα και όσο προφανέστερες οι ερμηνείες τους, τόσο πιο ύποπτα θεωρούνταν. Αντιθέτως, όσο πιο συγκεχυμένα και πιο παράδοξα, τόσο πιο αυθεντικά και τόσο πιο πιστευτά ήταν. Το ορθό ερώτημα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, δεν είναι τόσο το κατά πόσον οι αρχαίοι Ελληνες και οι Ρωμαίοι είχαν αποκαλυπτικά όνειρα, αλλά κατά πόσον είχαν πλεονεκτήματα όταν εμφάνιζαν τις πληροφορίες που ήθελαν να κοινοποιήσουν μέσω αυτού του τρόπου. Εκείνο, ωστόσο, που κάνει εντύπωση στο επίπεδο της μελετητικής μεθοδολογίας, παρατηρεί η κριτικογράφος, είναι ότι ο συγγραφέας δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στα οραματικά όνειρα και στα αντίστοιχα βιώματα της ημέρας (χρησμοί, φαντάσματα κ. λπ.), διάκριση η οποία θα τον βοηθούσε να θέσει το εξής ερώτημα: Είχαν όσοι ανακοίνωναν ότι έβλεπαν οράματα στον ύπνο τους συγκριτικά πλεονεκτήματα από το γεγονός ότι δεν χρειαζόταν να λογοδοτήσουν για τον απίστευτο χαρακτήρα της εμπειρίας τους;
Πηγή: Καθημερινή (Ελισάβετ Κοτζιά)