Ποιος ήταν τελικά ο Αλή πασάς;

Από ΠΑΙΔΕΙΑ – PAIDEIA

Ποιος ήταν τελικά ο Αλή πασάς, ο άνθρωπος που εξόντωσε τους Σουλιώτες, που έπνιξε την κυρά-Φροσύνη, που ονειρευόταν μια δική του ηγεμονία, που αλληλογραφούσε με τον Ναπολέοντα, που ήταν βίαιος και παράλληλα ανεκτικός απέναντι σε χριστιανούς και ομοθρήσκους του και που στην αυλή του άνθισε ο γιαννιώτικος διαφωτισμός αλλά μπήκαν και οι σπόροι της ελληνικής επανάστασης;
Η αμφιλεγόμενη αυτή προσωπικότητα, γύρω από την οποία έχουν αναπτυχθεί διάφοροι μύθοι, προσπαθεί να βρει τη θέση της στην ελληνική ιστορία μέσα από βιογραφίες. Η εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για τον Αλή πασά δεν είναι εύκολη υπόθεση.

Κάτι που επιβεβαιώνει και η δημοσίευση του προσωπικού του αρχείου από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Μια δουλειά που χρειάστηκε δύο δεκαετίες για να ολοκληρωθεί και έρχεται να αναδείξει πόσο σύνθετη προσωπικότητα ήταν ο αλβανός μουσουλμάνος πασάς. Το προσωπικό αυτό αρχείο, ή καλύτερα μέρος αυτού, ανέλαβε να επεξεργαστεί ένας από τους πιο σημαντικούς ιστορικούς της χώρας, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος με τη συνδρομή του Δημήτρη Δημητρόπουλου και του Παναγιώτη Μιχαηλάρη. Το τετράτομο έργο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών βρίσκεται εδώ και λίγο καιρό στις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Στο έργο αυτό βρίσκει κανείς πολύτιμα ντοκουμέντα του Αλή πασά που αποτυπώνουν την καθημερινότητα της εποχής. Τα ντοκουμέντα ανήκαν (άγνωστο το πώς) στη συλλογή του Ιωάννη Χώτζη από την Κωνσταντινούπολη και φυλάσσονται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Αθηνών. Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος και οι συνεργάτες του προχώρησαν στη μεταγραφή των 1500 περίπου εγγράφων-επιστολών και στην επεξήγηση αυτών. Μεταξύ αυτών, και μια επιστολή ενός ιερωμένου προς την κυρα-Φροσύνη, μια επιστολή που αποδεικνύει ότι ο πνιγμός της έγινε δύο χρόνια αργότερα από ό,τι υποστηριζόταν. Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη στην κατανόηση της λειτουργίας του πασαλικίου των Ιωαννίνων, περιλαμβάνονται στο τετράτομο έργο ευρετήρια και γλωσσάριο, αλλά και ένα εκτεταμένο πορτρέτο του Αλή πασά Τεπενλή. Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος σημειώνει στο πορτρέτο-βιογραφία: «Στα όρια της ιδιοφυίας και της νεύρωσης, ιδιοτελής και ισχυρογνώμων, επίμονος και επίβουλος, ο Αλή πασάς διαχειρίστηκε τις πολιτικο-διπλωματικές συνθήκες της εποχής του και τις ατέλειες του οθωμανικού διοικητικού συστήματος με σκοπό την ίδρυση μιας κληρονομικής ηγεμονίας - ένα σχέδιο που μέσα από απερίγραπτα δαιδαλώδεις διαδρομές το έφτασε στα όριά του και στο άδοξο τέλος του».

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΟΝ «Η.Α.»
Συνένοχη και η πόλη για την κυρα-Φροσύνη
Ο ιστορικός Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ομότιμος διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ξεκίνησε το μεγαλόπνοο έργο για το αρχείο του Αλή πασά εδώ και δύο δεκαετίες. Η ενασχόληση βέβαια με το αρχείο όλα αυτά τα χρόνια δεν ήταν συστηματική. Όπως λέει και ο ίδιος στον «Η.Α.», «ήταν ένα έργο που έπρεπε να ωριμάσει. Δεν μπορούσε να παραχθεί με ταχύτητα».
Τι προσφέρει το αρχείο του Αλή Πασά στην ελληνική ιστορία;
Η δουλειά αυτή αποτελεί αξιοποίηση των υλικών από πηγές που έχουν μια σοβαρή έκταση. Είναι δε ελέγξιμες. Δεν είναι απέραντος ο όγκος, με αποτέλεσμα να μη χάνονται ο ερευνητής και ο αναγνώστης, και κυρίως δίνει αναλυτικά στοιχεία για μια μεγάλη προσωπικότητα της ελληνικής ιστορίας. Τώρα, αν αυτή η προσωπικότητα είναι οθωμανός, αλβανικής καταγωγής, είναι στοιχείο του προβλήματος. Μας ενδιαφέρει, αλλά, αν δεν ήταν κομμάτι της ελληνικής ιστορίας, θα το αντιμετωπίζαμε διαφορετικά.
Μπορεί να χαρακτηριστεί ο Αλή πασάς ως πρόδρομος της αλβανικής αφύπνισης;
Πιστεύω ότι δεν ήταν πρόδρομος της αλβανικής αφύπνισης. Υπάρχει μια αλβανική ιστοριογραφία που τον θεωρεί πρόδρομο, όπως υπάρχει και αλβανική ιστοριογραφία που δεν τον θεωρεί πρόδρομο. Το αλβανικό έθνος αναπτύχθηκε όπως όλα τα άλλα έθνη στα Βαλκάνια. Υπήρχε βέβαια μια καθυστέρηση επειδή οι Αλβανοί δεν είχαν οργανώσει την εθνότητά τους.
Στο αρχείο που δημοσιοποιείται, υπάρχουν αρκετές επιστολές για το Σούλι. Τελικά οι Σουλιώτες έπεσαν θύματα προδοσίας;
Δεν μου αρέσει η λέξη «προδοσία». Καταρχάς είναι γεγονός ότι το αρχείο ειδικά για το Σούλι είναι αρκετά πλούσιο. Αυτό που προκύπτει από το αρχείο, είναι ότι η άμυνα του Σουλίου διασπάστηκε σταδιακά από τον Βελή Πασά ο οποίος είχε αναλάβει την πολιορκία. Η πολιορκία και ένας χειρισμός διασπαστικός εκ μέρους του -έκανε συμβιβασμό με την κάθε φάρα ξεχωριστά-, κατάφεραν να φέρουν τη διάσπαση. Η πίεση της πολιορκίας ήταν δε μεγάλη. Δεν μπορούσαν να το αντέξουν. Κι έτσι οι Σουλιώτες νικήθηκαν.
Η ιστορία της κυρα-Φροσύνης πώς φωτίζεται μέσα από το αρχείο;
Για πρώτη φορά έχουμε κάτι μια φρέσκια πληροφορία και ενδιαφέρουσα. Πρόκειται για μια επιστολή του ιερωμένου Νεοφύτου προς την Ευφροσύνη, η οποία μας δίνει μια εικόνα του προσώπου της. Η γυναίκα αυτή ζει μέσα στον γιαννιώτικο διαφωτισμό και αντιπροσωπεύει μια νεοτερική άποψη. Δυστυχεί σε κάποιο ανώτερο κοινωνικής οργάνωσης. Ούτε ο Αλή Πασάς ούτε η πόλη ήταν σε θέση να προχωρήσουν με μεγάλα άλματα προς τη νεωτερικότητα. Η πόλη δεν τη στήριξε. Τη Φροσύνη την εγκαταλείπουν με την έννοια ότι δεν μιλάει κανείς για αυτήν. Υπάρχει μια αποσιώπηση που θεωρώ κάπως ένοχη. Μιλάω πάντα για την εποχή εκείνη.
Ένας τύραννος σε μια πόλη διαφωτισμού.
Ο Αλή πασάς είχε καταλάβει πως είχε μια ισχυρή ελληνική κοινότητα, ισχυρή οικονομικά λόγω της διασποράς, με μεγάλη παράδοση στην εκπαίδευση, πάνω στην οποία χτίστηκε μια νεότερη εκπαιδευτική πολιτική, αυτή του διαφωτισμού, η οποία είναι παράλληλη με τον Αλή πασά. Δεν την προκάλεσε, συμβιώνει με αυτή και δεν είναι αρνητικός. Μάλιστα κάνει και θετικά βήματα. Σε αυτό το θέμα, έχει μια χρηστική αντίληψη της παιδείας και θέλει να την αξιοποιήσει. Έτσι χρησιμοποιεί τους δασκάλους, τους γιατρούς κλπ.
Θα μάθουν ποτέ τα παιδιά στα σχολεία την ιστορία όπως διαμορφώνεται; Για πόσο καιρό ακόμη θα μαθαίνουν για το κρυφό σχολειό;
Είναι όντως αστείο να μιλάμε πια για κρυφό σχολειό. Δυστυχώς είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν τα πράγματα. Υπάρχει ένας διδακτισμός ο οποίος ωθεί προς τα στρογγυλέματα, προς την επανάληψη των κλασικών μοτίβων, ωθεί προς την ανακουφιστική ιστορία. Είναι πιο εύκολο να αναπαράγεις τα κλισέ παρά να αναφέρεις τα νέα δεδομένα της ιστορικής επιστήμης.
Οι επιστολές
20 Οκτωβρίου 1803: Μια επιστολή προς την κυρα-Φροσύνη
Κάποιος ιερωμένος Νεόφυτος στέλνει επιστολή στην Ευφροσύνη, με την ένδειξη «εις το αρχοντικόν του Δημητρίου Βασιλείου». Η επιστολή αυτή ανατρέπει την ως τώρα επικρατούσα άποψη ότι ο πνιγμός της Φροσύνης έγινε τον Ιανουάριο του 1801. Η επιστολή είναι αναμφισβήτητα αυθεντική, όπως σημειώνεται. Πώς έφτασε στα χέρια του Αλή πασά; Εκτιμάται ότι είτε κατασχέθηκε στο σπίτι της Ευφροσύνης κατά τη σύλληψή της είτε είχε περιέλθει με την κατασκοπευτική διαδικασία στον Αλή πασά χωρίς ποτέ να φτάσει στα χέρια της παραλήπτριας. Στην επιστολή του Νεόφυτου υπάρχει η έκφραση: «τον γνωστό μας να τον αγαπάς εκ βάθους. Εύλογη η απορία των ιστορικών: «Σε ποιον αναφέρεται; Στον Μουχτάρ, στον Βελή ή σε κάποιον άλλον;». Μέρος της επιστολής έχει ως εξής: «Την Ζωήτζα και όλλαις τις ακριβωχαιρετώ, την Αλεξάνδρα και τον Βασιλάκη τα ασπάζομαι και όλλους τους γνωστούς μου. Και τον γνωστόν μας να τον αγαπάς εκ βάθους και αυτώς είναι αρκετός εις τα αναγκέα σου. Η Ζωίτσα και ο Βασιλάκης είναι τα παιδιά της Ευφροσύνης.
29 Οκτωβρίου 1809
Διάταγμα του Αλή στον μπακάλη
«1 μία οκά μέλι, μία οκά βούτυρο, μία οκά ρήζι άσπρο. Μπακαλμπασι αυγάτισε τούτον τον ζαχηρέν για το παιδί του Καπλάν πάσια το ραμαζάνι μοναχά και τον άλον το ζαχηρέν να τον δήνης καθώς είναι όλα, όχι άλλο». Μπουγιουρντί (διάταγμα) του Αλή πασά προς τον «μπακάλμπαση», τον επικεφαλής της συντεχνίας των μπακάληδων της πόλης των Ιωαννίνων. Καλείται ο «μπακάλμπασης» να αυξήσει την τροφοδοσία του «παιδιού του Καπλάν πασά» κατά τα αναφερόμενα είδη και ποσότητες, ειδικά για τη γιορτή του Ραμαζανιού.
24 Ιανουαρίου 1809: Με τη θέλησή τους σκλάβοι
«Τα δηο αδελφια από χοριον σελιό ότι με την ηδηαν μας θελισην και ευχαρηστησιν εγηνηκαμεν σκλαβη ραγιαδες του ηψιλοτατου και εχομε να του δοσομε εμης τα δηο σπητηα δηα τα τεσσερα αργαστηρηα όπου τα εχουμε». Δήλωση των αδελφών Κώστα και Ζήσου Κυργιάκη από το χωριό Σελιό του Αργυροκάστρου, προς τον Αλή πασά, με την οποία φανερώνουν ότι αποδέχονται την προστασία του και συμφωνούν ότι για τα τέσσερα εργαστήρια που έχουν στην ιδιοκτησία τους θα καταβάλλουν τετρακόσια γρόσια τον χρόνο.
Φεβρουάριος 1802 (Τσεπέλοβο)
Διαμάχη Τσεπελόβου-Νεγάδων
Αρτζουχάλι (αίτηση) των προεστών του Τσεπελόβου προς τον Αλή πασά. Οι προεστοί διαμαρτύρονται «διά τον τόπον, ονομαζόμενον Κοζακός όπου τον επήραν οι Νεγαδιώτες». Το έγγραφο αναφέρεται σε μακροχρόνια διαμάχη των δύο γειτονικών χωριών για την κατοχή του Κοζακού, η οποία στην παρούσα φάση φαίνεται να λύνεται υπέρ των Νεγάδων, με κάποια δικαστική απόφαση, την οποία ζητούν οι Τσεπελοβίτες να ακυρώσει ο Αλής πασάς. «Απορούμεν πως η κρίσηις τα έκαμεν χούκιμι εις αυτούς», γράφουν. Επικαλούνται την οργή και τη γνώμη των συμπατριωτών τους που βρίσκονται στη «Βλαχομπογδανίαν» και απειλούν ότι αν δεν δικαιωθούν θα εγκαταλείψουν το χωριό τους.