Βιβλιοπροτάσεις: Ιερά Εξέταση / Γκερντ Σβερχοφ

Διώκτες αιρετικών, βασανιστήρια, θάνατοι στην πυρά

Η ιστορική αλήθεια της Ιεράς Εξέτασης

Γκερντ Σβερχοφ
Η Ιερά Εξέταση
μτφρ: Ηλίας Τσιριγκάκης
εκδ. Εστία, 2010

Η ιστορία δεν είναι παρά μια αφήγηση, υποστηρίζουν κάποιοι θεωρητικοί, και ως αφήγηση δεν διέπεται από νόμους αντικειμενικότητας ή από κριτήρια αλήθειας, αλλά από τους νόμους και τους κανόνες της αφήγησης. Ετσι, η ιστορία εξιστορεί κι αυτή λοιπόν κάποιες φορές τους δικούς της μύθους, που ήδη υπάρχουν ή περνούν εκ των υστέρων στη συλλογική συνείδηση και γίνονται θεμελιώδη στοιχεία της αντίληψής μας για τον κόσμο και την πορεία του στον χρόνο. Οπως κάποιοι πλαστογραφούν διάφορα ντοκουμέντα για τη θεμελίωση των υποθέσεών τους, έτσι κι οι ιστορικοί είναι κάποιες φορές υπεύθυνοι για την αποπλάνηση της Ιστορίας και την παραπλάνηση του κοινού.
Μια τέτοια πλάνη έρχεται να επισημάνει στο βιβλίο του, «Η Ιερά Εξέταση: διώξεις αιρετικών κατά τον Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους», ο καθηγητής Ιστορίας Γκερντ Σβέρχοφ, όπου επιχειρεί να μας δείξει το πραγματικό πρόσωπο και τη δράση ενός καλά οργανωμένου θεσμού που ξεκίνησε το 13ο αιώνα και δεν έπαψε να υπάρχει παρά στις αρχές του 19ου αιώνα – άρα μετά βίας μπορεί να χαρακτηριστεί απολύτως μεσαιωνικός, όπως συνηθίζεται• να ένα πρώτο σφάλμα λοιπόν.
Αίρεση
Η έννοια της αίρεσης ως απόκλιση από το ορθό δόγμα ακολουθεί τον χριστιανισμό από την αρχή του, το περιεχόμενό της όμως, τι είναι δηλαδή αίρεση και τι όχι, μεταβάλλεται ανάλογα με την εποχή και τα προβλήματα που προκύπτουν, πόσω μάλλον όταν ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη θρησκεία των κρατικών μηχανισμών ή όταν οι σχέσεις κοσμικών και εκκλησιαστικών αρχών διαταράσσονται. Οσο πιο πολύ προχωρά η οργάνωση των θεσμών τόσο πιο συγκεκριμένα είναι τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν, και έτσι δημιουργούνται οι μηχανισμοί για την επίλυσή τους. Η Ιερά Εξέταση με πρότυπο το ορκωτό συνοδικό δικαστήριο και τη δική της νομοθεσία περί αιρέσεων δημιουργήθηκε αρχικά ως «μόνιμο και εξειδικευμένο αστυνομικό σώμα», κι ύστερα επίσημα ως θεσμοθετημένο δικαστικό όργανο της Εκκλησίας από τον πάπα Γρηγόριο Θ΄ το 1231 και καθιερώθηκε κάποια χρόνια αργότερα με τη βούλα Ad extirpanda του πάπα Ινοκέντιο Δ΄. Ο σκοπός της ήταν ο εντοπισμός και η δίκη των επικίνδυνων αιρετικών.

Το κυνήγι των αιρετικών υπήρχε βέβαια από πριν, όμως τώρα αποκτούσε ένα συγκεκριμένο, ιδιαίτερο θεσμό, με τις δικές του δικαιοδοσίες, τις αρχές και τους κανόνες του. Και τη δική του ιστορία. Ως θεσμός, η Ιερά Εξέταση ένωνε τις κρατικές και τις εκκλησιαστικές αρχές και απασχολούσε τόσο ιερείς όσο και νομικούς, δικαστικούς ή τοπικούς φορείς, που διορίζοντας και επιφορτίζονταν με τις ανάλογες αρμοδιότητες, τόσο από τον πάπα όσο και από τις πολιτικές αρχές. Το ίδιο συνέβαινε και με τις δικαιοδοσίες της που μπορεί να έχουν τον γενικό τίτλο της αντιμετώπισης των αιρέσεων και των αιρετικών, αλλά στην πράξη διευρύνονταν και σε κοινωνικά ζητήματα (π.χ. ηθικά και σεξουαλικά εγκλήματα) ή και ζητήματα πολιτικών σκοπιμοτήτων (π.χ. στην εδραίωση του στέμματος κατά την ένωση της Ισπανίας). Η καταδίκη σε θάνατο ή οι διώξεις -ακόμα κι αλλόθρησκων- δεν ήταν αποκλειστικά προνόμια της Ιεράς Εξέτασης, τα ίδια μπορούσαν να επιβληθούν από τα κοσμικά δικαστήρια.
Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι ο χαρακτήρας της Ιεράς Εξέτασης διαφέρει από εποχή σε εποχή και από περιοχή σε περιοχή• η δομή, η λειτουργία και η αποτελεσματικότητά της εξαρτάται τόσο από τις αναλογίες των δυνάμεων και των συμφερόντων όσο και από τη γενικότερη κοινωνικοπολιτική κατάσταση Αυτά είναι λίγα από τα θέματα που παρουσιάζει αναλυτικά ο συγγραφέας, εξετάζοντας τις περιπτώσεις δράσης σε Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία και επιπλέον αναπτύσσονται επιμέρους ζητήματα, όπως τα βασανιστήρια, το κάψιμο των μαγισσών ή τα μυθικά στοιχεία που έχουν προσκολληθεί στην ιστορική πραγματικότητα.
Διαβάζοντας το κείμενο του Σβέρχοφ, βρίσκεται κανείς αντιμέτωπος με βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις που δύσκολα μπορεί να τις μεταβάλλει και να τις προσπεράσει σα να μη συμβαίνει τίποτα, παρ’ όλο που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο θεσμός της Ιεράς Εξέτασης ελάχιστα -σίγουρα όχι με την ίδια μορφή- επηρεάζει τη δική μας ιστορική και θρησκευτική παράδοση. Ακόμα και ο συγγραφέας μοιάζει να παρασύρεται καμιά φορά από το επιχείρημά του και στην προσπάθεια να μετριάσει τις ακρότητες που κατά καιρούς έχουν ειπωθεί χάνει ελαφρώς την ισορροπία του.
Η αλήθεια λοιπόν δεν βρίσκεται πάντοτε στην κοινή γνώμη και μια καθιερωμένη άποψη δεν είναι εύκολο να αλλάξει από τη μια στιγμή στην άλλη. Οπως και να ’χει, ο ορθός λόγος εναντιώθηκε στον θεσμό της Ιεράς Εξέτασης και υπερασπίστηκε την ελευθερία του ανθρώπου και το δικαίωμά του να πιστεύει ό,τι θέλει, εναντιώθηκε επίσης σε κάθε είδους προκαταλήψεις και πρόβαλε ως αξίωση την αναζήτηση της αλήθειας, κάτι που δεν πρέπει να παραβλέπουμε ούτε και σήμερα.
Πηγή: Καθημερινή (Μαγδαληνης Τσεβρενη)