Ενας αιώνας παιδικής ηλικίας στα σχολικά αναγνωστικά

Aπό τις πρώτες εικόνες του Ι. Πλατύ μέχρι τη θρυλική εικονογράφηση του Γραμματόπουλου

Καλλιτέχνες και λογοτέχνες στα αναγνωστικά 1860-1960
εκδ. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Από το 1860 έως το 1960 μια σειρά γεγονότων σημαδεύουν το ελληνικό σχολείο: εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, αναθεώρηση παιδαγωγικών αντιλήψεων, καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, παγίωση των πατριαρχικών οικογενειακών δομών κατά τα αστικά πρότυπα, δημοτικισμός κ.ά. Ολα αυτά μπορεί να τα δει κανείς να διαθλώνται, με τον τρόπο τους, πάνω στα κείμενα και στις ζωγραφιές των σχολικών αναγνωστικών. Πολύ περισσότερο, όμως, μπορεί να δει μια πρωτόφαντη για την ελληνική κοινωνία έννοια να αναδύεται, αυτήν της «παιδικής ηλικίας». Είναι παραδεκτό πλέον ότι το «παιδί» είναι μια ιδεολογική κατασκευή άμεσα συνδεδεμένη με τον σχολικό θεσμό και τη γενίκευσή του. Εδώ και δύο αιώνες περίπου οι σύγχρονες κοινωνίες φαντάζονται το «παιδί» όχι πλέον ως μια απλή μινιατούρα του ενήλικα, αλλά ως ένα πλάσμα υπό εξέλιξη, με δική του ψυχολογία και δικές του ανάγκες, καθοριστικής σημασίας για το ενήλικο πεπρωμένο του και άμεσα συνδεδεμένες με μια συγκεκριμένη εκπαιδευτική τυποποίηση.
«Αθωότητα»
Στο βιβλίο, που συνόδευε, ουσιαστικά, ως κατάλογος την έκθεση του ΜΙΕΤ στο Μέγαρο Εϋνάρδου πριν από λίγο καιρό, οι εικόνες, ειδικότερα, είναι αυτές που μιλούν εύγλωττα. Από τις πρώτες, αυτές του Ι. Πλατύ, μέχρι τη «θρυλική», για την αντίστοιχη γενιά, εικονογράφηση του Γραμματόπουλου της δεκαετίας του ’60 τα παιδιά παρουσιάζονται μέσα σε ένα σύμπαν προνομιακά απαλλαγμένο από την υλική και σκληρή πραγματικότητα. Ο ανθρώπινος πόνος και μόχθος εκεί εξαχνώνονται σε μια εδεμική έλλειψη βαρύτητας, πέρα από ανταγωνισμούς, δυσπραγίες, συμφέροντα, ταξικούς προσδιορισμούς.
Παραστάσεις σχηματικής «αθωότητας», στην οποία, ωστόσο, τα «πρέπει» και η «ηθικολογία» είναι διακριτικά ενσωματωμένα. Οι αγροτικές εργασίες δεν είναι παρά αφορμή για αβρές τελετουργίες, η αστική ζωή κυλά αδιατάρακτα στον ρυθμό ενός σοφού μετρονόμου - ενώ οι πέτρες για χτίσιμο έχουν μια κρεμώδη υφή σε ρόδινες και μαβιές αποχρώσεις. Το αεράκι μιας «αιώνιας» παιδικής εποχής ανεμίζει τούτες τις εικόνες σαν βινιέτες πάνω σε καραμελόχαρτα: η Αννα θα κυνηγά για πάντα ανέμελα το τόπι της, ο Μίμης θα παίζει αιωνίως την τυφλόμυγα…
Είναι πολύ φυσικό: οι ενήλικες επιστρέφουν με αφόρητη νοσταλγία στις συγκεκριμένες εικόνες. Τα αναγνωστικά της δεκαετίας του ’60, για παράδειγμα, αποτελούν ένα μόνιμο μπεστ-σέλερ, αδιαλείπτως παρόν στα καροτσάκια των υπαίθριων βιβλιοπωλών. Ετσι, βέβαια, οι ενήλικες μοιάζουν να επιζητούν οικειοθελώς τον «φενακισμό» τους. Κι αυτό, επειδή τα βιβλία αυτά λοιδορήθηκαν ότι εκφράζουν την ιδεολογική βία, τον πειθαναγκασμό, την εσωτερίκευση των πατριαρχικών δομών και την αναπαραγωγή του κυρίαρχου καθεστώτος. Η «αθωότητά» τους, πράγματι, ξεμπροστιάστηκε και διασύρθηκε. Και ίσως αυτό τους άξιζε, αν τα προσλάβουμε απλώς στην ονομαστική τους αξία, αν δεν ερευνήσουμε τους τρόπους και το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στους οποίους προσλαμβάνονταν ή αν δεν λάβουμε υπόψη ότι σε μια κοινωνία όπου η «ιδεολογική βία» και οι «πατριαρχικές δομές» είναι αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας τα σχολικά βιβλία απλώς διεκπεραίωναν ένα «άσφαιρο» ιδεολογικό αυτονόητο.
«Ιδεολογία»
Εξάλλου, δεν είναι σίγουρο ότι αυτοί που τα κακολόγησαν δεν το έκαναν επειδή τα βιβλία αυτά επέβαλλαν μια ιδεολογία διαφορετική από τη δική τους. Απ’ αυτή την άποψη, μια «εθνική γιορτή» στο επίσημο αναγνωστικό του σχολικού οργανισμού και η «φάμπρικα» στο αναγνωστικό για τα παιδιά των πολιτικών προσφύγων μετά τον Εμφύλιο έχουν την ίδια ιδεολογική λειτουργία: είναι δύο «αυτονόητα» του κόσμου των ενηλίκων με υψηλό ιδεολογικό σθένος.
Περισσότερο κι από τον όποιο «ιδεολογικό» τους ρόλο, όμως, το οχληρό, ακόμη και το κακόγουστο, με τα εν λόγω βιβλία είναι ότι μεταφέρουν μιαν άποψη των μεγάλων για την παιδική ηλικία η οποία καμώνεται ότι απευθύνεται στα παιδιά, αλλά, στην ουσία, πασχίζει να δικαιωθεί απλώς και μόνο στα μάτια των άλλων ενηλίκων. Υπ’ αυτή την έννοια, δύσκολα θα μπορούσαμε να βρούμε μια τομή και μια «πρόοδο» στην ιστορία των σχολικών αναγνωστικών. Η παιδική ηλικία αδυνατεί να μιλήσει για τον εαυτό της, πάντα κάποιος «μεγάλος» θα μιλάει γι’ αυτήν, και η μάταιη βεβαιότητα με την οποία εκφράζεται θα μας κάνει να σκεφτόμαστε ότι η «παιδική ηλικία» αποτελεί, κατά βάθος, μια προσφιλή «ιδεολογία» των ενηλίκων, ίσως την πλέον παραγωγική μήτρα όλων των ιδεολογικών τους «τυφλώσεων».
Πηγή: Καθημερινή (Βασιλη Πατσογιαννη)