Παντελή Κυπριανού*
Σε πρόσφατο κείμενό μου στην Αυγή («Αναγνώσεις», 14.2.2010) αναφέρθηκα στο φροντιστήριο και την ιστορία του. Διετύπωσα δύο θέσεις: ενώ το φροντιστήριο υποτίθεται ότι βοηθά τους μαθητές να πετύχουν την εισαγωγή τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, αναδιπλασιάζει (όπως εξάλλου όλοι οι θεσμοί της μη τυπικής εκπαίδευσης) τις εκπαιδευτικές ανισότητες· ενώ πάλι όλοι καταφέρονται εναντίον του («παραπαιδεία» κλπ.), πρόκειται για σύνθετο φαινόμενο, η εκρίζωσή του οποίου είναι εξαιρετικά δυσχερής. Εδώ υποστηρίζω ότι φροντιστήριο και γνώση είναι ασύμβατα και ότι όσο υπάρχει κάθε μέτρο που επιδιώκει να βελτιώσει την εκπαίδευση δεν έχει τύχη. Ο λόγος; Το φροντιστήριο αντιστρατεύεται τον σκοπό της εκπαίδευσης, την κριτική μάθηση και γνώση. Το αίτημα της κριτικής σκέψης Οι Λατίνοι, σημειώνει ο επιφανής ελληνιστής Μαρού, μετέφρασαν δόκιμα τον αρχαιοελληνικά όρο παιδεία με τον όρο humanitas. Μη γελιόμαστε από την ετυμολογία, σημειώνει, γνωρίζω καλά ότι στον όρο παιδεία υπάρχει ο παις, αλλά πρέπει να μεταφράσουμε τον όρο ως την επίδραση στο παιδί για να το κάνουμε άνδρα.
Πέρα από τη μετάφραση, οι ουμανιστές του 15ου αιώνα, παρά τις μεταξύ τους διαφορές και την αριστοκρατική τους οπτική, άφησαν ως παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές την ευρυμάθεια και την κριτική στάση στα πράγματα. Στο Μωρίας εγκώμιον ο Έρασμος σαρκάζει τους δοκισήσοφους: «Θέλησα να μιμηθώ τους σημερινούς ρήτορες που νομίζουν ότι είναι αληθινοί θεοί γιατί δείχνονται δίγλωσσοι, όπως οι βδέλλες, και πιστεύουν ότι κάνουν θαύματα βάζοντας στα λατινικά τους λίγες ελληνικές λεξούλες, όπως όταν κάνουμε ένα μωσαϊκό, ακόμη κι αν αυτές δεν κολλάνε στο κείμενο. (…) Γιατί οι άνθρωποί μου ευχαριστιούνται κυρίως αυτό που τους είναι τελείως ακατανόητο. Αν ορισμένοι είναι λίγο περισσότερο φιλόδοξοι χαμογελάνε, χειροκροτούνε και κουνάνε τα αυτιά, όπως ο γάιδαρος, για να δείξουν στους άλλους ότι κατάλαβαν απόλυτα».
Μέσω του Ρεαλισμού και του Διαφωτισμού οι θεμελιώδεις αρχές του Ουμανισμού γίνονται διαχρονικές. Νεοουμανιστές γύρω από τον Β. Χούμπολτ οργανώνουν το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, το οποίο ενσαρκώνει για πάντα τις αρχές της ελευθερίας του ερευνητή και του φοιτητή και εισάγει ως αρχή της παιδαγωγικής και ως σκοπό της εκπαίδευσης το να «μαθαίνουμε πώς να μαθαίνουμε».
Οι ίδιες αρχές συνθέτουν το πρίσμα μέσω του οποίου ασκείται κριτική σε παρεκκλίνοντα εγχειρήματα και τάσεις. Οι άγγλοι φιλελεύθεροι και ριζοσπάστες αντιτίθενται στα μέσα του 19ου αιώνα στην τάση επαγγελματοποίησης του Πανεπιστημίου. Το 1872 ο Νίτσε και αργότερα ο Ντιούι επικρίνουν τον κατακερματισμό των σπουδών. Το 1918 ο Βέμπλεν, πρώτος αν δεν κάνω λάθος, καταγγέλλει αυτό που ονομάζει «έλεγχο των πανεπιστημίων από τους επιχειρηματίες».
Πολλές, τις περισσότερες από τις εν λόγω αρχές, σε επίπεδο διακηρύξεων, τις υιοθετούν σήμερα οι διεθνείς οργανισμοί. Πέρα από την αρχή του «να μαθαίνουμε πώς να μαθαίνουμε», που έχει αναδειχτεί σε επωδό των διακηρύξεών τους, αναφέρεται διαρκώς η χρεία γενικής μόρφωσης, έτσι ώστε οι νέοι να μπορούν να ανταποκριθούν στους ταχείς μετασχηματισμούς και στις συχνές, όπως λέγεται, αλλαγές επαγγέλματος. Το φροντιστήριο, μαθησιακό φαστφούντ
Διαδεδομένο στο γερμανικό πανεπιστήμιο, το φροντιστήριο υποδήλωνε την πρακτική άσκηση και εμβάθυνση διδασκαλίας. Σε μας πήρε με τον χρόνο τη σημερινή του σημασία, τη διδασκαλία εκτός τυπικής εκπαίδευσης. Από καινοτόμα πανεπιστημιακή πρακτική, μετατράπηκε σε παράλληλη με το σχολείο πρακτική και σε θεσμό αντίθετο με τις αρχές του Ουμανισμού και της κριτικής σκέψης.
Η μεγάλη αλλαγή από το πανεπιστημιακό φροντιστήριο στο νέο είναι η προοδευτική μετάβαση, από την εμβάθυνση σʼ ένα γνωστικό πεδίο, στην αυθαίρετη κατάτμηση και επιλογή της γνώσης, την απόρριψη ό,τι μένει απέξω, και την «εκμάθηση» της επιλεγμένης τη μέρα των κρίσιμων εξετάσεων ώστε οι μαθητές να «πετύχουν».
Συνέπειες: η γνώση υποστασιοποιείται. Εκλαμβάνεται ως αποθήκη δεδομένων άνισης αξίας. Ο μαθητής καλείται να αποσπάσει ένα κομμάτι από αυτήν, το, κατά περίπτωση, πιο χρηστικό, και να τη χρησιμοποιήσει κατά καιρούς στη γεμάτη εξετάσεις και διαγωνισμούς ζωή μας. Πού οι στόχοι της αρχαιοελληνικής παιδείας, η ευρυμάθεια του Ουμανισμού, η επιστροφή στα πράγματα του Ρεαλισμού, η κριτική σκέψη του Διαφωτισμού, η ερευνητική περιέργεια του Νεουμανισμού!
Η γνώση γίνεται πράγμα ανεξάρτητο από την πρόσληψη και την κρίση. Ο κόσμος γίνεται διχοτομικός αλήθεια/ψέμα, σωστό/λάθος, και όχι μια σύνθετη αέναη διαδικασία πρόσληψης, αλληλεπίδρασης και δράσης. Οι συνέπειες της αντίληψης είναι γνωστές και επώδυνες: μία αλήθεια, ένα βιβλίο, λογοκοπία, παπαγαλία. Μόνο που και εδώ έχουμε τις λύσεις: τις επιτυχίες των μαθητών τις πιστώνεται το φροντιστήριο, τα αρνητικά τα χρεώνεται το σχολείο.
Όλα αυτά θα είχαν ίσως μικρή σημασία αν δεν εντυπώνονταν σε στάσεις και σε πρακτικές των νέων κι αν δεν είχαν επιπτώσεις και στη λειτουργία του σχολείου. Ένα από τα μεγάλα προβλήματα του ελληνικού σχολείου ήταν παραδοσιακά τα κλειστά αναλυτικά προγράμματα. Το τι, το πώς και το πόσο θα διδαχθεί ήταν καθορισμένα από το κράτος. Αν στη συνθήκη συγκρότησης του εθνικού κράτους αυτό είχε κάποιο νόημα, σήμερα είναι καταστροφικό. Γιʼ αυτό γίνεται όλο και περισσότερο λόγος για αποκέντρωση, εντονότερη συμμετοχή των φορέων της εκπαίδευσης (εκπαιδευτικοί, γονείς, παιδιά) στα του σχολείου. Αυτά όμως δεν μπορεί να γίνουν όσο βασιλεύει το φροντιστήριο.
Το φροντιστήριο είναι ένα σύμπαν από ανθρώπους, όνειρα, συμφέροντα, αλλά και λάθη και κακούς υπολογισμούς από διάφορες κυβερνήσεις. Πέρα από την ανάγκη επιβίωσης χιλιάδων ανθρώπων και τις αγωνίες των νέων και των γονέων τους, βρήκε έρεισμα στην εργαλειακή αναπαράσταση του πτυχίου και της γνώσης1 μεγάλων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας. Πρόκειται για την εικόνα που αναπαράγει και πουλά σήμερα το φροντιστήριο, εικόνα διαμετρικά αντίθετη με τις σύγχρονες αντιλήψεις για τη γνώση, τη μάθηση, το σχολείο. Με την έννοια αυτή, η αποδυνάμωση του φροντιστηρίου είναι σύμφυτη με την προσπάθεια για τη βελτίωση του σχολείου αλλά και μια διαδικασία για την αλλαγή έξεων και αναπαραστάσεων για τη γνώση, τη μάθηση, εν τέλει την ίδια τη ζωή.
*Ο Παντελής Κυπριανός διδάσκει ιστορία της εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας
Jacques Androuet Ducerceau, «Άρης και Αφροδίτη», 16ος αιώνας (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι)
1. Π. Κυπριανός, «Κοινωνική αναπαράσταση των πτυχίων και σχολική επένδυση», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 60-61 (7-12 1996), σ. 236-247.
Μέσω του Ρεαλισμού και του Διαφωτισμού οι θεμελιώδεις αρχές του Ουμανισμού γίνονται διαχρονικές. Νεοουμανιστές γύρω από τον Β. Χούμπολτ οργανώνουν το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, το οποίο ενσαρκώνει για πάντα τις αρχές της ελευθερίας του ερευνητή και του φοιτητή και εισάγει ως αρχή της παιδαγωγικής και ως σκοπό της εκπαίδευσης το να «μαθαίνουμε πώς να μαθαίνουμε».
Οι ίδιες αρχές συνθέτουν το πρίσμα μέσω του οποίου ασκείται κριτική σε παρεκκλίνοντα εγχειρήματα και τάσεις. Οι άγγλοι φιλελεύθεροι και ριζοσπάστες αντιτίθενται στα μέσα του 19ου αιώνα στην τάση επαγγελματοποίησης του Πανεπιστημίου. Το 1872 ο Νίτσε και αργότερα ο Ντιούι επικρίνουν τον κατακερματισμό των σπουδών. Το 1918 ο Βέμπλεν, πρώτος αν δεν κάνω λάθος, καταγγέλλει αυτό που ονομάζει «έλεγχο των πανεπιστημίων από τους επιχειρηματίες».
Πολλές, τις περισσότερες από τις εν λόγω αρχές, σε επίπεδο διακηρύξεων, τις υιοθετούν σήμερα οι διεθνείς οργανισμοί. Πέρα από την αρχή του «να μαθαίνουμε πώς να μαθαίνουμε», που έχει αναδειχτεί σε επωδό των διακηρύξεών τους, αναφέρεται διαρκώς η χρεία γενικής μόρφωσης, έτσι ώστε οι νέοι να μπορούν να ανταποκριθούν στους ταχείς μετασχηματισμούς και στις συχνές, όπως λέγεται, αλλαγές επαγγέλματος. Το φροντιστήριο, μαθησιακό φαστφούντ
Διαδεδομένο στο γερμανικό πανεπιστήμιο, το φροντιστήριο υποδήλωνε την πρακτική άσκηση και εμβάθυνση διδασκαλίας. Σε μας πήρε με τον χρόνο τη σημερινή του σημασία, τη διδασκαλία εκτός τυπικής εκπαίδευσης. Από καινοτόμα πανεπιστημιακή πρακτική, μετατράπηκε σε παράλληλη με το σχολείο πρακτική και σε θεσμό αντίθετο με τις αρχές του Ουμανισμού και της κριτικής σκέψης.
Η μεγάλη αλλαγή από το πανεπιστημιακό φροντιστήριο στο νέο είναι η προοδευτική μετάβαση, από την εμβάθυνση σʼ ένα γνωστικό πεδίο, στην αυθαίρετη κατάτμηση και επιλογή της γνώσης, την απόρριψη ό,τι μένει απέξω, και την «εκμάθηση» της επιλεγμένης τη μέρα των κρίσιμων εξετάσεων ώστε οι μαθητές να «πετύχουν».
Συνέπειες: η γνώση υποστασιοποιείται. Εκλαμβάνεται ως αποθήκη δεδομένων άνισης αξίας. Ο μαθητής καλείται να αποσπάσει ένα κομμάτι από αυτήν, το, κατά περίπτωση, πιο χρηστικό, και να τη χρησιμοποιήσει κατά καιρούς στη γεμάτη εξετάσεις και διαγωνισμούς ζωή μας. Πού οι στόχοι της αρχαιοελληνικής παιδείας, η ευρυμάθεια του Ουμανισμού, η επιστροφή στα πράγματα του Ρεαλισμού, η κριτική σκέψη του Διαφωτισμού, η ερευνητική περιέργεια του Νεουμανισμού!
Η γνώση γίνεται πράγμα ανεξάρτητο από την πρόσληψη και την κρίση. Ο κόσμος γίνεται διχοτομικός αλήθεια/ψέμα, σωστό/λάθος, και όχι μια σύνθετη αέναη διαδικασία πρόσληψης, αλληλεπίδρασης και δράσης. Οι συνέπειες της αντίληψης είναι γνωστές και επώδυνες: μία αλήθεια, ένα βιβλίο, λογοκοπία, παπαγαλία. Μόνο που και εδώ έχουμε τις λύσεις: τις επιτυχίες των μαθητών τις πιστώνεται το φροντιστήριο, τα αρνητικά τα χρεώνεται το σχολείο.
Όλα αυτά θα είχαν ίσως μικρή σημασία αν δεν εντυπώνονταν σε στάσεις και σε πρακτικές των νέων κι αν δεν είχαν επιπτώσεις και στη λειτουργία του σχολείου. Ένα από τα μεγάλα προβλήματα του ελληνικού σχολείου ήταν παραδοσιακά τα κλειστά αναλυτικά προγράμματα. Το τι, το πώς και το πόσο θα διδαχθεί ήταν καθορισμένα από το κράτος. Αν στη συνθήκη συγκρότησης του εθνικού κράτους αυτό είχε κάποιο νόημα, σήμερα είναι καταστροφικό. Γιʼ αυτό γίνεται όλο και περισσότερο λόγος για αποκέντρωση, εντονότερη συμμετοχή των φορέων της εκπαίδευσης (εκπαιδευτικοί, γονείς, παιδιά) στα του σχολείου. Αυτά όμως δεν μπορεί να γίνουν όσο βασιλεύει το φροντιστήριο.
Το φροντιστήριο είναι ένα σύμπαν από ανθρώπους, όνειρα, συμφέροντα, αλλά και λάθη και κακούς υπολογισμούς από διάφορες κυβερνήσεις. Πέρα από την ανάγκη επιβίωσης χιλιάδων ανθρώπων και τις αγωνίες των νέων και των γονέων τους, βρήκε έρεισμα στην εργαλειακή αναπαράσταση του πτυχίου και της γνώσης1 μεγάλων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας. Πρόκειται για την εικόνα που αναπαράγει και πουλά σήμερα το φροντιστήριο, εικόνα διαμετρικά αντίθετη με τις σύγχρονες αντιλήψεις για τη γνώση, τη μάθηση, το σχολείο. Με την έννοια αυτή, η αποδυνάμωση του φροντιστηρίου είναι σύμφυτη με την προσπάθεια για τη βελτίωση του σχολείου αλλά και μια διαδικασία για την αλλαγή έξεων και αναπαραστάσεων για τη γνώση, τη μάθηση, εν τέλει την ίδια τη ζωή.
*Ο Παντελής Κυπριανός διδάσκει ιστορία της εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας
Jacques Androuet Ducerceau, «Άρης και Αφροδίτη», 16ος αιώνας (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι)
1. Π. Κυπριανός, «Κοινωνική αναπαράσταση των πτυχίων και σχολική επένδυση», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 60-61 (7-12 1996), σ. 236-247.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου