Αγγελος Χανιώτης: μελετώντας τα συναισθήματα των αρχαίων Ελλήνων

Ο καθηγητής της Οξφόρδης και του Πρίνστον εξασφάλισε υψηλή επιχορήγηση από την Ευρωπαϊκή Ενωση για να ερευνήσει την ιστορία των ανθρώπινων συναισθημάτων

«Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία αρχίζει οργισμένα,με την Ιλιάδα,ενώ η αρχαία ιστορία τελειώνει με την εγκαθίδρυση μιας θρησκείας,του χριστιανισμού,ο οποίος έχει τα συναισθήματα στον πυρήνα της διδασκαλίας του » παρατηρεί ο Αγγελος Χανιώτης. 

Αρχές του 2009 ο περίφημος καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας κέρδισε από την Ευρωπαϊκή Ενωση μια άνευ προηγουμένου επιχορήγηση ύψους 1,59 εκατ. ευρώ για να γεμίσει το ιστορικό κενό σε ένα πεδίο ανεξερεύνητο όσο και γοητευτικό: την ιστορία των ανθρώπινων συναισθημάτων. «Εγγύηση» αποτέλεσε όχι μόνο η καινοτομία του θέματός του, αλλά και ο ίδιος ο συγγραφέας: ο Αγγελος Χανιώτης διετέλεσε αντιπρύτανης του κορυφαίου Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης προτού γίνει εταίρος του Αll Souls College και καθηγητής στην Οξφόρδη το 2006. Τον περασμένο Απρίλιο εξελέγη καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον (εκεί όπου μελέτησε και ο Αϊνστάιν), θέση την οποία αναλαμβάνει το 2010. 
Ντροπή, αγάπη, πόθος, συμπάθεια, μίσος, φόβος, θυμός, χαρά, απόγνωση, απληστία, γενναιοδωρία, φιλοδοξία, ανιδιοτέλεια, επιθετικότητα, ζήλια, ευγνωμοσύνη, απογοήτευση, έκσταση, περηφάνια, ενοχή, αηδία, λύπηση, θαυμασμός, μεταξύ άλλων. Τίτλος του υπερφιλόδοξου έργου του Αγγελου Χανιώτη είναι «Τα συναισθήματα ως κοινωνικό και πολιτισμικό μόρφωμα: το αρχαίο ελληνικό παράδειγμα». « Οταν μιλάμε για συναισθήματα σκεφτόμαστε κυρίως την ψυχολογική και νευροβιολογική διάστασή τους.Περά από αυτό,στους παράγοντες που επηρεάζουν το τι αισθανόμαστε και κυρίως το πώς εκφράζουμε τα συναισθήματά μας,περιλαμβάνονται και τα κοινωνικά και πολιτιστικά δεδομένα.Αναφέρω ως παράδειγμα ένα στοιχειώδες συναίσθημα,τον φόβο του θανάτου.

Ο φόβος του θανάτου διαφορετικά αντιμετωπίζεται από κάποιον που πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή,διαφορετικά από έναν ισλαμιστή ο οποίος θα αυτοκτονήσει στον ιερό πόλεμο,διαφορετικά από κάποιον που έχει ζήσει μια τρισάθλια ζωή,διαφορετικά από έναν βολεμένο και διαφορετικά από τον οπαδό μιας φιλοσοφικής ή θρησκευτικής θεωρίας ». Συναισθήματα, λοιπόν, στο φόντο της κοινωνικής και πολιτιστικής Ιστορίας και το πηγαίο υλικό του Αγγελου Χανιώτη- όστρακα, πάπυροι, επιγραφές, αρχαιολογικά ευρήματα- του επιτρέπουν να ανοίξει το χρονικό πλαίσιο της μελέτης του, από το 700 π.Χ. ως το 529 μ.Χ., δηλαδή την οριστική εγκαθίδρυση του χριστιανισμού. 
Η γοητεία του θέματός του όμως κρύβει μια εγγενή δυσκολία: διότι το συναίσθημα είναι κάτι παλλόμενο, δύσκολα αποκρυσταλλώνεται η ποιότητά του όταν βρίσκεται «απονεκρωμένο» σε ιστορικά γραπτά, επιτύμβια κείμενα και άλλα ευρήματα. « Δεν μπορούμε να ρωτήσουμε τους ανθρώπους της αρχαιότητας τι αισθάνθηκαν και έτσι ο υσιαστικά έχουμε φιλτραρισμένες αντιδράσεις των αισθημάτων τους:πρώτα αισθάνθηκαν,μετά σκέφτηκαν,τέλος έγραψαν.Μόνο όταν μιλάω με κάποιον μπορώ να καταλάβω κάποια στοιχεία,αν για παράδειγμα,το συναίσθημά του το προβάλλει θεατρικά ή όχι». Αυτό το αυτονόητο πρόβλημα λύνεται από το εύρος των πηγών που δίνει τη δυνατότητα της αντιπαραβολής. Οι επιγραφές και οι πάπυροι σώζονται σε πολύ μεγαλύτερο αριθμό απ΄ ό,τι οι φιλολογικές πηγές. Οι επιγραφές προέρχονται από όλες τις περιοχές όπου έζησαν Ελληνες: από τις αποικίες της Δυτικής Μεσογείου ως το Ιράν και το Αφγανιστάν και από τη Νότια Ρωσία ως την Αιθιοπία. 
Αυτή ακριβώς είναι και η πρωτοτυπία της εργασίας του: υπάρχουν αρκετές μελέτες που αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα αισθήματα, αλλά ποτέ δεν είχαν γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Φυσικά, η μελέτη των αισθημάτων στην αρχαιότητα δεν είναι κάτι εντελώς καινούργιο, όποιος ασχολείται με το αρχαίο δράμα, με τη φιλοσοφία ή με τους ρήτορες ασχολείται αυτομάτως και με τα συναισθήματα. Ολες όμως οι τραγωδίες, όλα τα φιλοσοφικά έργα είναι γραμμένα από άνδρες άνω των 40 ετών, που ήταν μέλη των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και κάτοικοι μιας συγκεκριμένης πόλης, της Αθήνας. « Η ιστορία των αισθημάτων είναι πολύ πιο περίπλοκη από αυτό που καταγράφουν άνδρες,όχι γυναίκες μιας συγκεκριμένης χρονικής συγκυρίας και κοινωνικής τάξης ». Ετσι, έχουμε εξομολογήσεις, κατάρες, γράμματα γυναικών, κείμενα παρηγορητικά, από τα ανώτερα στρώματα και από δούλους. 
Υπάρχει πιθανότητα να ανατραπούν οι ως τώρα γνώσεις μας για τον αρχαίο κόσμο; « Ενα ερώτημα είναι το κατά πόσο υπάρχει συζυγική αγάπη.Μελετώντας προικοσύμφωνα,λέμε ως τώρα ότι δεν υπάρχει.Επιτύμβιες όμως επιγραφές όπου άνδρες δηλώνουν ότι δεν θέλουν να ζήσουν επειδή έχασαν τη γυναίκα τουςμάς δίνουν μια διαφορετική εικόνα». 
Οι αναλογίες με τη σημερινή εποχή είναι πολλές, το μυαλό του Αγγελου Χανιώτη πηγαίνει στη σημερινή Παλαιστίνη: « Ο πόλεμος πάντα προκαλεί φόβο,επιθυμία της εκδίκησης,ελπίδα.Με την έρευνα αυτήμπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες υποθέσεις σχετικά με τους παράγοντες που διαμόρφωσαν τις συναισθηματικές αντιδράσεις των Αρχαίων.Η αρχαιότητα είναι ένας τελειωμένος χώρος,δεν εξελίσσεται άλλο ενώ για μας το μέλλον είναι ακόμη ανοιχτό.Στην αρχαιότητα δεν υπάρχει μέλλον,μονάχα παρελθόν από το οποίο μπορούμε να διδαχτούμε ». 

Πηγή: Το Βήμα