Ανταλλαγή πληθυσμών: Μια ελληνοτουρκική συζήτηση για το1922

Χωρίς δικαίωμα επιστροφής

Στη δεκαετία 1913-1923 η Ελλάδα διπλασίασε τα εδάφη και τον
πληθυσμό της. Ένα πολύ μεγάλο μέρος αυτού του νέου πληθυσμού
ήταν πρόσφυγες. Αυτή όμως ήταν μόνο η αρχή

Ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες Έλληνες εγκατέλειψαν τις εστίες τους, μέσα σε ένα κλίμα βίας και καταστροφής μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία. Από την άλλη πλευρά μισό εκατομμύριο μουσουλμάνοι οι οποίοι κατοικούσαν στην Ελλάδα θα αναγκαστούν να κατευθυνθούν προς την Τουρκία ως συνέπεια των Βαλκανικών Πολέμων και της ανταλλαγής των πληθυσμών.
Η Συνθήκη της Λωζάνης (1923) κατέχει μια μοναδική θέση στην ιστορία. Ενώ δεν ήταν η πρώτη φορά που προβλεπόταν ανταλλαγή πληθυσμών (είχε προηγηθεί η συνθήκη του Νεϊγύ με τη Βουλγαρία), ήταν η πρώτη φορά που η ανταλλαγή θεσπιζόταν ως υποχρεωτική και αποκλειόταν το δικαίωμα της επιστροφής των προσφύγων. Η υποχρεωτική ανταλλαγή ήταν ιστορικά καινοφανές και ανεπανάληπτο γεγονός, η οποία αντανακλούσε, όπως τονίζει ο επιμελητής του τόμου Η ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών Κ. Τσιτσελίκης, αφενός την κατίσχυση της αρχής «ένα έθνος σε ένα κράτος» και αφετέρου την υπεροχή του «εθνικού συμφέροντος» έναντι των ατομικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο συλλογικός τόμος βασίζεται στις εισηγήσεις ενός συνεδρίου στην Κωνσταντινούπολη το 2003 και έρχεται να εμπλουτίσει την πενιχρή βιβλιογραφία για την ανταλλαγή των πληθυσμών με άρθρα κυρίως Ελλήνων και Τούρκων επιστημόνων.

Οι διπλωματικές πτυχές της Συνθήκης της Λωζάνης είναι αυτές οι οποίες γενικά έχουν μελετηθεί περισσότερο. Ως προς αυτό το θέμα ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο του Α. Αktar που εξετάζει την ιδέα της ανταλλαγής των πληθυσμών πριν από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης. Επισημαίνει ότι η ιδέα μιας περιορισμένης ανταλλαγής πληθυσμών (Ελλήνων της Σμύρνης με Τούρκους της Θεσσαλονίκης) είχε συζητηθεί μεταξύ Βενιζέλου και εκπροσώπων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Το 1922 η τουρκική κυβέρνηση την επανεξετάζει ως μακροπρόθεσμη λύση πριν ακόμη ο τουρκικός στρατός καταλάβει τη Σμύρνη και όταν τελικά εκδιωχθεί ο ελληνικός πληθυσμός θα την υιοθετήσει ως συνολική λύση του ζητήματος των μειονοτήτων. Οι διωγμοί αλλοεθνών και αλλόθρησκων, πάντως, δεν συνδέονται μόνο με τους Βαλκανικούς Πολέμους ή τη Μικρασιατική Καταστροφή, όπως μας υπενθυμίζει ο Ν. Ανδριώτης στη συμβολή του για τους διωγμούς εναντίον των μουσουλμάνων της Κρήτης ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Στο πλαίσιο της συγκρότησης μονοεθνικού κράτους οι πληθυσμοί που θα εξαιρεθούν από την ανταλλαγή θα αντιμετωπιστούν με εχθρότητα και ως ζήτημα που αφορά περισσότερο την εθνική ασφάλεια και λιγότερο το διεθνές δίκαιο. Γι΄ αυτό και, όπως δείχνει ο Δ. Καμούζης στο άρθρο του, η τουρκική κυβέρνηση θα επιχειρήσει να συμπεριλάβει τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης στην ανταλλαγή με το επιχείρημα της «προδοσίας» και της έλλειψης αφοσίωσης του ελληνικού στοιχείου. Από αυτήν την άποψη η Συνθήκη της Λωζάνης ήλθε εκ των υστέρων να επικυρώσει τα τετελεσμένα που είχε δημιουργήσει ο διωγμός των Ελλήνων μετά την ήττα του ελληνικού στρατού και με βάση την αρχή του μονοεθνικού κράτους να υιοθετήσει τη λύση της αμοιβαίας ανταλλαγής. Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι η τελευταία πράξη μιας μακράς περιόδου αναδιαμόρφωσης του χάρτη πληθυσμών και εδαφών των Βαλκανίων και της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μιας διαδικασίας στην οποία οι διπλωματικές συμφωνίες έρχονται να οριστικοποιήσουν όσα έχουν ήδη γίνει στο πεδίο της μάχης: κατακτήσεις εδαφών, εθνικές εκκαθαρίσεις, διωγμοί. Εάν το 1922 είναι η αναμφισβήτητη κορύφωση και δίκαια αποτελεί σταθμό στην ελληνική ιστορία, εντούτοις θα πρέπει να ενταχθεί σε αυτή την ιστορική διαδικασία.
Πηγή: Τα Νέα