Ηλέκτρα (Σοφοκλή)

Τραγωδία του Σοφοκλή που αποτελείται από 1510 στίχους. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς διδάχτηκε. Υποθέτουν όμως ότι αυτό έγινε μεταξύ 420-410 π.Χ.
1. Υπόθεση. Η Κλυταιμνήστρα μαζί με τον εραστή της Αίγισθο σκοτώνει με δόλο το σύζυγό της Αγαμέμνονα, όταν ο τελευταίος γύρισε στις Μυκήνες μετά την καταστροφή της Τροίας. Η κόρη του Ηλέκτρα, επειδή φοβήθηκε για την τύχη του μικρού αδελφού της Ορέστη, τον παραδίδει κρυφά σ` έναν πιστό παιδαγωγό, ο οποίος τον μετέφερε στην Κρίσα της Φωκίδας, στο βασιλιά Στρόφιο. Ύστερα από είκοσι χρόνια ο Ορέστης, αφού πρώτα συμβουλεύτηκε το μαντείο των Δελφών, επιστρέφει στις Μυκήνες, για να τιμωρήσει τους δολοφόνους του πατέρα του. Τον συνοδεύουν ο παιδαγωγός του και ο φίλος του Πυλάδης.

2. Τα πρόσωπα - Η σκηνή. Τα πρόσωπα του δράματος είναι: παιδαγωγός, Ορέστης, Ηλέκτρα, χορός από 15 εντόπιες παρθένες, Χρυσόθεμη, Κλυταιμνήστρα, Αίγισθος. Η σκηνή του δράματος εξελίσσεται στις Μυκήνες, μπροστά στο ανάκτορο. Όταν αρχίζει το έργο, είναι βαθιά χαράματα.
3. Ανάλυση
α) Πρόλογος (στίχ. 1-120). Ο παιδαγωγός παρουσιάζει την περιοχή και τα ανάκτορα στον Ορέστη, υπενθυμίζοντάς του συγχρόνως τα όσα φριχτά έγιναν εδώ και τον συμβουλεύει να καταρτίσει μαζί με τον Πυλάδη (βουβό πρόσωπο) το σχέδιο ενέργειας. Ο Ορέστης δίνει εντολή στον παιδαγωγό να μπει στα ανάκτορα και να παραπλανήσει τους βασιλείς, λέγοντας ότι έρχεται σαν απεσταλμένος κάποιου φίλου του Αίγισθου, για να αναγγείλει το θάνατο του Ορέστη. Φεύγει ο παιδαγωγός και ο Ορέστης πηγαίνει να προσφέρει θυσία στον τάφο του πατέρα του και να ξαναγυρίσει στα ανάκτορα φέροντας υδρία, η οποία περιέχει δήθεν τη στάχτη του Ορέστη. Η σκηνή μένει άδεια, ενώ μέσα από τα ανάκτορα ακούγονται οι θρήνοι της Ηλέκτρας, η οποία παρακαλεί τις Ερινύες να της στείλουν τον αδελφό της, για να τη βοηθήσει στο έργο της εκδίκησής της.
β) Πάροδος του χορού (στίχ. 121-250). Ο χορός ψάλλει αμοιβαία με την ηρωίδα του δράματος έναν κομμό, ο οποίος διαιρείται σε τρία μέρη: στο θρήνο για το φόνο του Αγαμέμνονα, στην περιγραφή της θέσης της Ηλέκτρας και στην ευχή να τιμωρηθούν οι δολοφόνοι.
γ) Επεισόδιο Α΄ (στίχ. 251-471). Η Ηλέκτρα δικαιολογεί στο χορό το βαθύ της πένθος και το άγριο μίσος, που της τρώει τα σωθικά. Η μητέρα της κάθε μήνα γιορτάζει την ημέρα του φόνου του πατέρα της, βρίζοντας και δίνοντας κατάρες στην κόρη της, ενώ ο σφετεριστής του θρόνου Αίγισθος συζεί με τη φόνισσα. Η Ηλέκτρα μάταια περιμένει τον εκδικητή αδελφό της. Έρχεται μετά η αδελφή της Χρυσόθεμη και την κατηγορεί για τους άσκοπους θρήνους της μπροστά στα ανάκτορα, που μπορεί να της στοιχίσουν την ελευθερία της, γιατί οι δολοφόνοι σχεδιάζουν τη φυλάκισή της. Η Ηλέκτρα εκφράζει την πλήρη αδιαφορία της για τις συμφορές που την απειλούν και ζητά να μάθει από την αδελφή της, γιατί πηγαίνει να προσφέρει χοές στον τάφο του πατέρα τους. Η Χρυσόθεμη εξηγεί ότι εκτελεί επιθυμία της Κλυταιμνήστρας, η οποία φοβήθηκε από το εξής όνειρο: Είδε τον Αγαμέμνονα να μπήγει το σκήπτρο του στην εστία και να βλαστάνει απ` αυτό κλαδί ανθισμένο, που με τη σκιά του κάλυψε όλη τη χώρα. Η Ηλέκτρα καταλαβαίνει ότι το κλαδί είναι ο Ορέστης και χαίρεται, γιατί το όνειρο προαναγγέλλει τον ερχομό του.
δ) Στάσιμο Α΄ (στίχ. 472-515). Με το άκουσμα του ονείρου της Κλυταιμνήστρας, η βαριά από τα παθήματα της Ηλέκτρας ψυχή του χορού, αισθάνεται ανακούφιση και ενθαρρύνει την πολύπαθη κόρη, γιατί θεωρεί το όνειρο σαν προειδοποίηση, ότι πλησιάζει δηλαδή η ώρα της τιμωρίας των ενόχων.
ε) Επεισόδιο Β΄ (στίχ. 516-1057). Αρχίζει η δραματική πάλη ανάμεσα στη μητέρα και στην κόρη, που εντείνει το δραματικό ερεθισμό του θεατή. Στην αρχή η Κλυταιμνήστρα μαλώνει την Ηλέκτρα για τους άμετρους θρήνους της και τις βρισιές προς τη μητέρα της, μετά όμως με ύφος συγκρατημένο προσπαθεί να μετατοπίσει αλλού τα ελατήρια της στυγερής της πράξης και να χαρακτηρίσει αυτήν σαν εκδίκηση, γιατί ο Αγαμέμνονας θυσίασε την Ιφιγένεια. Αλλά η Ηλέκτρα είναι αδυσώπητη. Με ωμότατη φρασεολογία και σπάνια διαλεκτική ικανότητα, ανασκευάζει τα επιχειρήματα της μητέρας της, η οποία απειλεί ότι μόλις ο Αίγισθος γυρίσει από τα χωράφια θα του ζητήσει να την τιμωρήσει για την ασέβειά της. Τη στιγμή εκείνη εμφανίζεται ο παιδαγωγός και αναγγέλλει το θάνατο του Ορέστη και την άφιξη δύο νέων από τη Φωκίδα, που μεταφέρουν τη στάχτη του. Η Ηλέκτρα ξεσπά σε νέο θρήνο, ενώ η Κλυταιμνήστρα, χαρούμενη γιατί γλίτωσε από το φόβο του Ορέστη, μπαίνει στα ανάκτορα μαζί με τον παιδαγωγό. Ο χορός συμμετέχει στο θρήνο της Ηλέκτρας, η οποία ζητά τη συνεργασία της Χρυσόθεμης για το έργο της εκδίκησης, αλλά εκείνη αρνείται.
στ) Στάσιμο Β΄ (στίχ. 1058-1097). Ο χορός κατηγορεί τη Χρυσόθεμη για την αδιαφορία της και γεμάτος θαυμασμό για το μεγαλείο του χαρακτήρα της Ηλέκτρας, ψάλλει ένα υπέροχο εγκώμιο προς αυτήν. Το εγκώμιο αυτό αποτελεί την αποθέωση της ηρωίδας.
ζ) Επεισόδιο Γ΄ (στίχ. 1098-1383). Εμφανίζεται ο Ορέστης μαζί με τον Πυλάδη, σαν ξένος από τη Φωκίδα, μ` ένα πιθάρι, μέσα στο οποίο ισχυρίζεται ότι υπάρχει η στάχτη του σκοτωμένου νέου. Το παίρνει η Ηλέκτρα και ξεσπά σε θρήνο, σαν να κρατά στα χέρια της τον ίδιο τον νεκρό αδελφό της. Ο Ορέστης δεν αντέχει στη συγκινητική σκηνή που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του και αποκαλύπτεται στην αδελφή του. Ακολουθεί η δραματικότατη αναγνώριση των δύο αδελφών και μπαίνουν όλοι μέσα στα ανάκτορα για να τιμωρήσουν την Κλυταιμνήστρα.
η) Στάσιμο Γ΄(στίχ. 1384-1397). Ο χορός εκφράζει το φόβο και την αγωνία του για το φόνο που πρόκειται να πραγματοποιηθεί.
θ) Έξοδος (στίχ. 1398-1510). Μέσα από τα ανάκτορα ακούγονται οι φωνές της Κλυταιμνήστρας, που παρακαλεί το γιό της να τη λυπηθεί. Η Ηλέκτρα έχει βγει έξω, απ` όπου προτρέπει τον Ορέστη να την ξαναχτυπήσει. Περιμένει τον Αίγισθο στα πρόθυρα. Αυτός δεν αργεί να κάνει την εμφάνισή του. Έχει πληροφορηθεί για το θάνατο του Ορέστη και διατάζει με ύφος αγέρωχο την Ηλέκτρα να ανοίξει τις πύλες, για να δουν οι Μυκηναίοι τα λείψανα του Ορέστη και να υποταχτούν πλέον οριστικά στην εξουσία του. Η Ηλέκτρα συμμορφώνεται, αλλά από την ανοιχτή πόρτα βγαίνουν ο Ορέστης με τον Πυλάδη, οι οποίοι συλλαμβάνουν τον Αίγισθο και τον οδηγούν μέσα στα ανάκτορα, για να τον σκοτώσουν στο σημείο όπου και αυτός σκότωσε τον Αγαμέμνονα.
4. Κύρια Ιδέα. Το κύριο νόημα της τραγωδίας βρίσκεται στην εκπλήρωση των λόγων του χορού (στίχ. 488-490): "Ήξει και πολύπους και πολύχειρ α δεινοίς κρυπτόμενα λόχοις χαλκόπους Ερινύς" (= Θάρθει με πολλά πόδια και πολλά χέρια κρυμμένη σε φοβερές ενέδρες η χαλκόποδη Ερινύα). Και πραγματικά έρχεται η Ερινύα και εκδικείται με το χέρι του Ορέστη τους δολοφόνους του Αγαμέμνονα. Ο φόνος όμως της μητέρας από τα παιδιά της είναι μια φρικτή και αφύσικη πράξη, γιατί παραβιάζει τους ακατάλυτους δεσμούς της μητέρας προς τα παιδιά. Αλλά ο ποιητής βρίσκει την κατάλληλη ηθική δικαιολογία: τους φυσικούς δεσμούς τους έλυσε η μητέρα και όχι τα παιδιά, γιατί αυτή με τη δολοφονία του άνδρα της και με τις μετέπειτα επαίσχυντες πράξεις της στέρησε τον εαυτό της από τη συζυγική και μητρική ιδιότητα.
5. Οι χαρακτήρες των προσώπων. Πρωταγωνιστής του έργου δεν είναι ο Ορέστης, αλλά η Ηλέκτρα, της οποίας τονίζεται η φλογερή αγάπη προς τον πατέρα και τον αδελφό της και το θανάσιμο μίσος προς τη μητέρα της και τον Αίγισθο. Ο χαρακτήρας της προβάλλεται κυρίως με την αντίθεσή της προς τη Χρυσόθεμη, πράγμα που κάνει ο ποιητής και στην τραγωδία του "Αντιγόνη", ανάμεσα στις αδελφές Αντιγόνη και Ισμήνη. Η Ηλέκτρα παρουσιάζει πολλές ομοιότητες χαρακτήρα με την Αντιγόνη. Είναι άκαμπτη, αδίστακτη και δε γνωρίζει μέτρο στα αισθήματά της. Αντίθετα η Χρυσόθεμη μοιάζει με την Ισμήνη. Είναι δειλή, άτολμη, και υποτακτική. Μισεί την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί από τη μητέρα της, δεν τολμά όμως να κάνει τίποτε για να απαλλαγεί απ` αυτήν. Ο παιδαγωγός είναι σταθερός και αποφασιστικός, ασυγκίνητος και λιγόλογος. Με την πείρα του καθοδηγεί τον Ορέστη άλλοτε τον συγκρατεί και άλλοτε πάλι τον παρακινεί στο έργο του. Ο Ορέστης υπακούει στις υποδείξεις του παιδαγωγού, συνταράσσεται όμως μπροστά στο τρομερό ηθικό δίλημμα και καθυστερεί την εκτέλεση της τρομερής πράξης. Συχνά αφήνει να φανούν το δέος και η τραγική αγωνία που τον κατέχουν, καθώς πλησιάζει στη μοιραία στιγμή. Η Κλυταιμνήστρα παρουσιάζεται τολμηρή, υπεροπτική, αποφασιστική και δέσμια του πάθους της. Ο Αίγισθος έχει όλα τα χαρακτηριστικά του σφετεριστή: Είναι αγέρωχος, υβριστικός και τυραννικός. Τέλος ο χορός είναι προσηλωμένος στην εξέλιξη των γεγονότων και συμμετέχει ενεργότατα σ` αυτά, παίρνοντας τη θέση των εκδικητών και στιγματίζοντας τις ανομίες των δολοφόνων.
6. Αξιολόγηση. Η τραγωδία αυτή είναι από τις ωραιότερες του Σοφοκλή και γενικά της αρχαίας ελληνικής δραματουργίας. Τον ίδιο μύθο πραγματεύτηκαν ο Αισχύλος στις "Χοηφόρες" και ο Ευριπίδης στη δική του "Ηλέκτρα". Από τη σύγκριση, ο Σοφοκλής βγαίνει πραγματικά ανώτερος. Η υπεροχή του βρίσκεται στην αβίαστη και φυσικότατη διακόσμηση του μύθου με περιπέτειες και απρόοπτες αναγνωρίσεις, καθώς και στην τεχνικότατη δέση και λύση αυτού, που φαίνονται μελετημένα μέχρι και τις ελάχιστες λεπτομέρειες. Με τον πρόλογο δεσμεύει από την αρχή το θεατή, τον οποίο κρατά δέσμιο μέχρι το τέλος του δράματος με τη συνεχή κορύφωση του δραματικού ενδιαφέροντος. Ασύγκριτο μεγαλείο έχει η σκηνή, στην οποία η Ηλέκτρα, αγκαλιάζοντας το πιθάρι με τη στάχτη, θρηνεί τον εαυτό της και ολόκληρο το γένος της. Και ύστερα την αποκορύφωση της οδύνης τη διαδέχεται η ασυγκράτητη χαρά της αναγνώρισης. Θαυμαστή είναι ιδίως η συμμετρία και η λιτότητα που συνθέτουν την αττική χάρη στο υπέροχο αυτό έργο του Σοφοκλή.