Του Γιώργου Πισσαλίδη (κριτικού κινηματογράφου) / 20. Ιανουαρίου 2008Πενήντα επτά χρόνια μετά το τελευταίο ανέβασμα του, ο «Πρωτομάστορας», η νιτσεϊκή-βαγκνερική όπερα του Μανώλη Καλομοίρη, βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη, ανεβαίνει για πέντε μόνο παραστάσεις από την Λυρική στο Μέγαρο Μουσικής (25-30 Ιανουαρίου 2008).
Γεννημένος στην Σμύρνη, στις 14 Δεκεμβρίου 1883, ο Μανώλης Καλομοίρης υπήρξε ο πατέρας της Ελληνικής Εθνικής Σχολής. Από μικρός εκδήλωσε το μουσικό του ταλέντο και αργότερα σπούδασε στην Αθήνα πιάνο με τον Τιμόθεο Ξανθόπουλο και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη με την Σοφία Σπανούδη. Εκεί θα γνωρισθεί με τον Γεώργιο Παχτίκο, κορυφαίο μελετητή της αρχαίας, βυζαντινής και δημοτικής μουσικής. Είναι ο Παχτίκος που θα του μάθει να αγαπάει το δημοτικό τραγούδι και είναι πολύ πιθανόν η κλασσική του εργασία του «260 δημώδη ελληνικά άσματα από του στόματος του Ελληνικού λαού της Μικράς Ασίας, νήσων και ευρωπαϊκής Ελλάδος» που κυκλοφόρησε το 1905, να είχε επίδραση στο Μανιφέστο του 1908.
Ανάμεσα στο 1901 και το 1906 ο Καλομοίρης σπουδάζει στην Βιέννη. Είναι στην Βιέννη όπου έρχεται σε επαφή με το μουσικό έργο του εθνικιστή, φυλετιστή και σοσιαλιστή συνθέτη Ριχάρδου Βάγκνερ. Η μουσική του Βάγκνερ έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην συγγραφή της πρώτης του όπερας, του «Πρωτομάστορα».
Από το 1906 μέχρι το 1910, ο Μανώλης Καλομοίρης ζει στο Χάρκοβο της Ρωσίας, όπου διδάσκει πιάνο στο μουσικό τμήμα του Λυκείου Ομπολένσκι και γνωρίζει από κοντά την Ρωσική Εθνική Σχολή. Δηλαδή«τον Ρίμσκυ- Κορσακώφ, τον Μπαλαντίρεφ, τον Μουσόργκσυ, τον Μποροντίν, τον Ντραγομίσκυ και τον μαθητή τους τον Γκλαζούνωφ, που λιγοστά απαντά σε αυτούς Ρούσικες εθνικές μελωδίες, μα που πάντα ξαγναντεύει ένα κομμάτι της Εθνικής Ψυχής».
Στις 11 Ιουνίου 1908 εμφανίζεται ως συνθέτης με τα έργα «Ρωμαϊκή Σουΐτα» και «Μπαλάντες» σε μια ιστορική συναυλία στο Ωδείο Αθηνών. Όμως σημαντικότερο είναι το εισαγωγικό του κείμενο «Λίγα Λόγια» το οποίο αργότερα θα ονομαστεί το «Μανιφέστο του 1908». Γράφει σε αυτό ο Καλομοίρης: «Ο συνθέτης που παρουσιάζει σήμερα μικρό μέρος της αρχής του έργου του, ονειρεύτηκε να φτιάξη μιαν αληθινή Εθνική Μουσική, βασισμένη από την μία μεριά στην μουσική των αγνών μας δημοτικών τραγουδιών, μα και στολισμένη από την άλλη με όλα τα τεχνικά μέσα που μας χάρισεν η αδιάκοπη εργασία των προοδευμένων στη μουσική λαών και πρώτα-πρώτα των Γερμανών, Γάλλων, Ρώσων και Νορβηγών». Και συμπληρώνει: «Ο σκοπός της Εθνικής μουσικής είναι να κτίση το Παλάτι που θα θρονιάσει η Εθνική Ψυχή! Τώρα αν για το κτίσιμο του παλατιού μεταχειρίστηκεν ο τεχνίτης και ξένο υλικό κοντά στο ντόπιο, δε βλάπτει. Φτάνει το παλάτι του να είναι θεμελιωμένο στη ρωμέικης γης, για να λογαριάζεται καθαρόαιμο ρωμέικο παλάτι».
Η ακραία βέβαια δημοτική, σχεδόν μαλλιαρή, γλώσσα του κειμένου οφείλεται στην σύνδεση του με το όργανο του κινήματος του δημοτικισμού, τον «Νουμά». Έτσι επηρεασμένος από τον Βαγκνερισμό, την Ρώσικη Εθνική Σχολή του 19ου αιώνα και το δημοτικό τραγούδι, ο Καλομοίρης εικάζεται την δημιουργία της Ελληνικής Εθνικής Σχολής. Και αν υπάρχει ένα έργο που εκφράζει το όραμα του συνθέτη αυτό είναι ο «Πρωτομάστορας» βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Ο ακραιφνής εθνικιστής Μανώλης Καλομοίρης γράφει τον «Πρωτομάστορα» το 1915,σε μια περίοδο που έρχεται σε επαφή με μεγάλες προσωπικότητες όπως ο Παλαμάς και ο Καζαντζάκης (και αργότερα ο Σικελιανός). Αφιερώνει δε το έργο αρχικά στον «Ίδα», δηλαδή τον Ίωνα Δραγούμη. Μετά όμως το 1919 όλες οι παραστάσεις του έργου είναι αφιερωμένες στον Ελευθέριο Βενιζέλο, «τον Πρωτομάστορα της Ελλάδος».
Το έργο βασίζεται στο δημοτικό τραγούδι «Το Γιοφύρι της Άρτας», που μετατράπηκε από τον Νίκο Καζαντζάκη σε τραγωδία τεσσάρων πράξεων. Το κλειδί του πραγματικού νοήματος του «Πρωτομάστορα» είναι ο Νιτσεϊκός Υπεράνθρωπος, που επηρέασε τόσο τον Καζαντζάκη σε πολλά του έργα, όσο και τον ίδιο τον Καλομοίρη. Ο Πρωτομάστορας είναι ένα χαρισματικός καλλιτέχνης που έμπλεος του «εγώ» και της «θέλησης για δύναμη» θέλει να κτίσει το γιοφύρι της Άρτας που οι υπόλοιποι μάστορες δεν κατόρθωσαν να κτίσουν. Θέλει να προσφέρει αυτό το έργο στον λαό του, που σκοτώνεται κάθε φορά που περνά από εκεί.
Όμως ως Υπεράνθρωπος, ο Πρωτομάστορας πρέπει να φτάσει στην κορυφή της Γνώσης και της Τέχνης μέσω του πόνου και της οδύνης. Αυτή προέρχεται από τον θάνατο του θηλυκού, της γυναίκας του δηλαδή, που λυτρώνει αυτό και τον λαό με την θυσία της. Ο Πρωτομάστορας και η γυναίκα του συμφωνούν να θυσιάσουν την αγάπη τους και την βιολογική τους ζωή για να βοηθήσουν τον λαό να προχωρήσει σε ένα ανώτερο επίπεδο, που για τον Καλομοίρη είναι η Μεγάλη Ιδέα. Εξ’ ου και η αφιέρωση στον Δραγούμη, τον θεωρητικό της Μεγάλης Ιδέας και στον Βενιζέλο τον πρωτοστάτη που την έκανε πράξη.
Να υπενθυμίσουμε ότι το 1942 ο «Πρωτομάστορας» ανέβηκε το 1942 με την Μαρία Καλογεροπούλου - Κάλλας στον κεντρικό ρόλο. Η τελευταία φορά που ανέβηκε ήταν το 1951. Παρόλη την αναβίωση του ενδιαφέροντος για το έργο του Καλομοίρη στην δεκαετία του ’80 ο «Πρωτομάστορας» αγνοείτο. Ο λόγος είναι απλός. Ο Ελληνικός λαός έπρεπε να ξεχάσει την Μεγάλη Ιδέα και να χτιστεί αργά, αλλά σταθερά, η εθνική μειοδοσία των μεταπολεμικών κυβερνήσεων και αργότερα το παραμύθι της «ελληνοτουρκικής φιλίας».
Αυτό κάνει σημαντικό το ανέβασμα του «Πρωτομάστορα» στο Μέγαρο Μουσικής από την Λυρική Σκηνή σε σκηνοθεσία Θωμά Μοσχόπουλου και μουσική διεύθυνση Ηλία Βουδούρη. Αν και διαφωνούμε προκαταβολικά με την ξένη διανομή του έργου (Μλάντα Κοντόλεϋ και Κόρεϋ Μπιξ), σας συνιστούμε να δείτε την παράσταση όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 19ης Ιανουαρίου της εφημερίδαςΕλεύθερος Κόσμος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου