Βρετανία: τα πανεπιστήμια ως φαστ φουντ

Αντονυ Γκραφτον

Τα βρετανικά πανεπιστήμια αντιμετωπίζουν μια ιδεολογική και πνευματική κρίση. Εδώ και τριάντα χρόνια, πολιτικοί του Συντηρητικού και του Εργατικού Κόμματος, γραφειοκράτες και «μάνατζερ» έχουν πελεκήσει τα παραδοσιακά θεμέλια της ακαδημαϊκής ζωής. Αν αυτή η πολιτική και η πρακτική δεν αλλάξει σύντομα, η ζημιά θα είναι ανεπανόρθωτη.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 βρέθηκα για λίγο, με ένα πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών, στο University College του Λονδίνου, ενώ αργότερα ήμουν τακτικός επισκέπτης στο Warburg Institute, την Οξφόρδη και το Καίμπριτζ: τότε --όπως και πολλοί άλλοι Αμερικανοί στον κλάδο των ανθρωπιστικών επιστημών--ζήλευα τους συναδέλφους που δίδασκαν στα βρετανικά πανεπιστήμια. Τα γραφεία μας είχαν πλαστικά δάπεδα• τα δικά τους ήταν στρωμένα με χαλιά. Καθόμασταν άβολα στα κλασικά ξύλινα γραφεία μας• εκείνοι κάθονταν με τους φοιτητές τους σε άνετες πολυθρόνες, προσφέροντάς τους τσέρυ και άλλα ηδύποτα. Πάνω απʼ όλα όμως, αισθανόμασταν διαρκώς την πίεση να κάνουμε πάντα το πιο καινούργιο, και μόνον αυτό, δείχνοντας σε όλο τον κόσμο ότι είμαστε αενάως καινοτόμοι, ότι διακρινόμαστε για το διεπιστημονικό πνεύμα και την υψηλή μας παραγωγικότητα.

Οι βρετανοί πανεπιστημιακοί ήταν κι αυτοί καινοτόμοι στις ανθρωπιστικές σπουδές. Ο E. Π. Τόμσον, ο Έρικ Χομπσμπάουμ, ο Φράνσις Γέητς, ο Πήτερ Μπερκ και πολλοί άλλοι εισήγαγαν νέους τρόπους προσέγγισης της Ιστορίας για τη γενιά μου. Όμως, οι βρετανοί πανεπιστημιακοί παραδέχονταν πάντα --σε αντίθεση με μας, ορισμένες φορές τουλάχιστον-- ότι έχει ζωτική σημασία να διατηρείς και να ανανεώνεις τους παραδοσιακούς επιστημονικούς κλάδους και μορφές της γνώσης: γλώσσες, ακριβής ερμηνεία των κειμένων, των εικόνων και των αντικειμένων, αυστηρή φιλοσοφική ανάλυση και επιχειρηματολογία. Ειδάλλως, η γοητεία των διεπιστημονικών εργασιών δεν είναι παρά μια ανόητη μόδα.
Υπήρχε στη ζωή των βρετανικών πανεπιστημίων μια λογική σαν αυτή του slow food, μια αίσθηση αργής γευστικής απόλαυσης βασισμένη στη γενική παραδοχή ότι οι άνθρωποι χρειάζονται χρόνο για να κάνουν ένα άρθρο ή ένα βιβλίο όσο πιο πυκνό και πλούσιο μπορούν. Τα καλά αμερικανικά πανεπιστήμια δεν ήταν βέβαια ποτέ «φαστ φουντ», αλλά σίγουρα νιώθαμε την πίεση να παράγουμε τακτικά και γρήγορα. Αντιθέτως, ο Michael Baxandall πέρασε τρία ολόκληρα χρόνια στο Warburg Instutute του Λονδίνου, δουλεύοντας στο φωτογραφικό αρχείο και όχι τη διατριβή του• μετά πέρασε κάμποσα ακόμα χρόνια ως λέκτορας, δημοσιεύοντας μόνο μερικά άρθρα. Στη συνέχεια, το 1971 και το 1972, συνέγραψε δύο λαμπρά διεπιστημονικά βιβλία, που άλλαξαν εντελώς το τοπίο όσον αφορά τη μελέτη του ουμανισμού και της τέχνης της Αναγέννησης, παραμένουν έργα αναφοράς μέχρι σήμερα, και τα οποία αποτέλεσαν το ξεκίνημα μόνο μιας λαμπρής σταδιοδρομίας. Η Gertrud Bing, ο E.H. Gombrich, ο J. B. Trapp και η Α.Μ. Meyer, που διηύθυνε το Warburg σε εκείνη την εποχή, ήξεραν να είναι υπομονετικοί. Τα αποτελέσματα που πέτυχαν μιλούν από μόνα τους.
Από τότε που έγινε πρωθυπουργός η Μάργκαρετ Θάτσερ, η πίεση εντάθηκε. Τα πανεπιστήμια έπρεπε να αποδείξουν την αξία τους. Οι διοικούντες και οι πρόεδροι ωθούσαν τους διδάσκοντες να βρουν ιδιωτική χρηματοδότηση και να δημοσιεύουν ακατάπαυστα, ανταμείβοντας όσους το κατάφεραν με άδειες και άλλα προνόμια που οι αμερικανοί καθηγητές δεν τα είχαν δει ούτε στον ύπνο τους. Ο ρυθμός παραγωγής είναι υψηλός, αλλά το κλίμα σύμπνοιας μεταξύ των καθηγητών έχει διαρραγεί. Την τελευταία διετία, η πίεση γίνεται ασφυκτική. Οι προϋπολογισμοί έχουν συρρικνωθεί, και τα πανεπιστήμια έχουν σφίξει όσο δεν πάει το ζωνάρι τους για να ανταποκριθούν. Πρέπει να αντιμετωπίσουν τεράστιες περαιτέρω περικοπές τα επόμενα τρία χρόνια -- εκτός αν επανέλθουν στην εξουσία οι Συντηρητικοί, οπότε το μαχαίρι θα πάει ακόμα πιο βαθιά.
Οι ιθύνοντες των πανεπιστημίων δεν προσπάθησαν, ως επί το πλείστον, να αντιδράσουν, αλλά να αποδείξουν ότι μπορούν να κάνουν «περισσότερα πράγματα με λιγότερα χρήματα». Για να εξηγήσουν πώς μπορεί να επιτευχθεί ο τετραγωνισμός του κύκλου, άρχισαν να συντάσσουν εκθέσεις στην οργουελιανή γλώσσα του «στρατηγικού σχεδιασμού». Ένα τυπικό τέτοιο έγγραφο, από το Kingʼs College του Λονδίνου, εξηγεί ότι το ίδρυμα πρέπει να «δημιουργήσει οικονομικά βιώσιμη ακαδημαϊκή δραστηριότητα, αποεπενδύοντας από πεδία που υστερούν ευρισκόμενα πολύ κάτω από το κρίσιμο επίπεδο, στερούμενα ρεαλιστικής προοπτικής πρόσθετων επενδύσεων».
Η πραγματικότητα που αυτό το σύννεφο του μελανιού προσπαθεί εις μάτην να κρύψει είναι όσο άσχημη φαντάζεστε. Οι πανεπιστημιακοί με αντικείμενο μελέτης χειρόγραφα και γλώσσες της αρχαιότητας, που ασχολούνται με την ιστορία πριν από τους Νεότερους Χρόνους ή παλεύουν με δύσκολα ζητήματα της σημασιολογίας δεν παράγουν πάντοτε άμεσα αποτελέσματα ούτε μπορούν να προσελκύσουν σοβαρή ιδιωτική χρηματοδότηση -- ακόμα και στην περίπτωση που άλλοι μελετητές, σε όλο τον πλανήτη, βασίζονται στις μελέτες τους. Αν το νόημα της δουλειάς τους δεν είναι προφανές, γιατί να μην τους εξαλείψουμε; Τότε, θα έχουμε χώρο για αντικείμενα που αποδίδουν άμεσα οφέλη.
Στο Kings College του Λονδίνου, ο επικεφαλής της Σχολής Τεχνών και Ανθρωπιστικών Επιστημών έχει ήδη ενημερώσει διεθνούς κύρους καθηγητές --όπως ο David Ganz της παλαιογραφίας, και δύο στη φιλοσοφία-- ότι οι θέσεις τους καταργούνται στο τέλος του ακαδημαϊκού έτους. Και οι τρεις είναι διαπρεπείς μελετητές, που έχουν αναδείξει ξεχωριστούς φοιτητές.

Η παλαιογραφία --για να περιοριστώ στον τομέα που γνωρίζω καλύτερα-- είναι για τη μελέτη των κειμένων ό,τι η αρχαιολογία για τη μελέτη των πόλεων και των αρχαίων ναών. Οι παλαιογράφοι βάζουν τα θεμέλια πάνω στα οποία οικοδομούν οι άλλοι συνάδελφοί τους των ανθρωπιστικών επιστημών. Δύο παλιοί φοιτητές του David Ganz συνταίριαξαν πρόσφατα 17 σπαράγματα περγαμηνής, για να ανασυνθέσουν ό,τι απομένει από τον Γρηγοριανό Κώδικα -- μια συλλογή των ρωμαϊκών νόμων η οποία αναφέρεται σε πολλές πηγές, αλλά χάθηκε ως σύνολο, που αποτέλεσε πηγή και πρότυπο του Ιουστινιάνειου Κώδικα. Η παλαιογραφία, με λίγα λόγια, έχει αλλάξει την αντίληψή μας για τις ρίζες του ευρωπαϊκού δικαίου. Κι όμως, δεν υπάρχει πια χώρος για τέτοιες πολυτέλειες.
Η μαθητεία στην ανάλυση των χειρογράφων είναι κεφαλαιώδους σημασίας για τα παγκοσμίου φήμης προγράμματα μεσαιωνικών σπουδών, για τα οποία μπορεί και καυχάται το Kingʼs College. Αυτός είναι ο λόγος που ο Jeffrey Hamburger, ιστορικός τέχνης στο Χάρβαρντ, ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στα μεσαιωνικά χειρόγραφα σε όλο τον κόσμο, πρωτοστάτησε στην οργάνωση μιας διεθνούς καμπάνιας για την ανάκληση της απόφασης. (Παρομοίως, ο φιλόσοφος Brian Leiter του Πανεπιστημίου του Σικάγου, δημοσιοποίησε τις περικοπές στη φιλοσοφία στο μπλογκ του που έχει μεγάλη αναγνωσιμότητα).
Οι περικοπές δεν πρόκειται να σταματήσουν στα πρώτα θύματα. Όλα τα άλλα μέλη ΔΕΠ της Σχολής Τεχνών και Ανθρωπιστικών Επιστημών στο Kings αναγκάζονται να υποβάλλουν ξανά υποψηφιότητα για τις θέσεις τους. Όταν ολοκληρωθεί η αξιολόγηση, περίπου είκοσι δύο από αυτούς θα αναγκαστούν να εγκαταλείψουν το άθλημα. Ακόμα και οι επίσημες εκθέσεις καθιστούν σαφές ότι αυτά τα μέλη ΔΕΠ θα πρέπει να αποχωρήσουν, όχι διότι έχουν πάψει να κάνουν βασική έρευνα ή να διδάσκουν με επιτυχία, αλλά επειδή τα πεδία τους δεν είναι της μόδας και δεν βγάζουν χρήμα. Απαντώντας στις κριτικές, ο επικεφαλής του Kingʼs, Rick Trainor, παραπονέθηκε ότι οι καθηγητές του εξωτερικού δεν λαμβάνουν υπόψη τους τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει. Κάνει λάθος. Όλοι μας, πολύ πρόσφατα, αντιμετωπίσαμε δραστικές οικονομικές περικοπές.
Ωστόσο λαμβάνουμε επίσης υπόψη μια αρχή που φαίνεται να διαφεύγει από τον κ. Trainor -- όπως και από τους συναδέλφους του στο Σάσεξ, που έχουν αρχίσει να παίρνουν παρόμοια μέτρα, ή τους ιθύνοντες στο Λονδίνο που φαίνεται πως έχουν βαλθεί να μετατρέψουν το Warburg Ιnstitute (ένα μοναδικό ερευνητικό κέντρο, με το σπάνιο προσόν ότι οι θησαυροί του είναι προσιτοί στους πάντες) σε αποθήκη βιβλίων. Τα πανεπιστήμια υπάρχουν για να ερευνούν και να μεταδίδουν τη γνώση. Οι μελετητές και καθηγητές παρέχουν τις υπηρεσίες αυτές. Οι διοικούντες περιβάλλουν με στοργή και βοηθούν την ανάπτυξη των ερευνητών και των καθηγητών: τους προσφέρουν τη σιγουριά, τους πόρους, το κλίμα συναδελφικότητας και διαλόγου που επιτρέπουν την παραγωγή σοβαρού έργου. Το να απολύεις διαπρεπείς διδάσκοντες δεν είναι μια έξυπνη τακτική «αποεπένδυσης», αλλά μια καταστροφική αποτυχία.
Είναι όμως οι μισθοί των πανεπιστημιακών η βασική πηγή πίεσης για τη διοίκηση των ιδρυμάτων; Τα ασαφή επίσημα έγγραφα, διατυπωμένα στην ιδιόλεκτο του μάνατζμεντ, είναι δύσκολο να αποκωδικοποιηθούν. Ο συγγραφέας και ιστορικός τέχνης Iain Pears επισημαίνει ότι το Kings έχει δημιουργήσει τα τελευταία χρόνια μια ομάδα οικονομικών στελεχών που λειτουργούν σαν μάνατζερ μεγάλης πολυεθνικής, που συμπληρώνεται με δύο διοικητικούς υπευθύνους και έναν υπεύθυνο πληροφοριών».
Το Kings ξόδεψε 33,5 εκατομμύρια λίρες σε διοικητικές δαπάνες το 2009, και συνεχίζει να προσλαμβάνει, με ακόμα μεγαλύτερο ζήλο, υψηλόμισθους μάνατζερ. Τα νούμερα αυτά δεν μαρτυρούν κάποιο πάθος για φειδωλή διαχείριση. Επιπλέον, ο επικεφαλής της Σχολής Τεχνών και Ανθρωπιστικών Επιστημών σχεδιάζει να προσλάβει πολλά νέα μέλη προσωπικού, την ίδια στιγμή που απολύει άλλα. Η διοίκηση πιθανότατα επιδιώκει την εξοικονόμηση χρημάτων -- αλλά αδιαμφισβήτητα θέλει να παγιώσει τις δικές της προτεραιότητες και τους δικούς της ανθρώπους, ανεξάρτητα από το ανθρώπινο και το πνευματικό κόστος.
Τα πανεπιστήμια μεγαλούργησαν επενδύοντας σε μακροπρόθεσμη βάση. Διαλέγουν τους καλύτερους μελετητές και δασκάλους και τους προσφέρουν τους πόρους και τον χρόνο να σκεφτούν επισταμένως. Μερικές φορές ένας λέκτορας μπορεί να εξελιχθεί σε έναν τύπο όπως ο ευφραδής, κενός και μοχθηρός «Άνθρωπος Ιστορία» του Μάλκολμ Μπράντμπερυ• άλλοτε πάλι σε κάποιον όπως ο Michael Baxandall. Κανείς δεν ξέρει να μας πει με ακρίβεια γιατί συμβαίνει αυτό. Ξέρουμε, ωστόσο, ότι μετατρέποντας το πανεπιστήμιο σε πολυεθνική θα παραγάγουμε πολύ περισσότερους «Ανθρώπους Ιστορία» από ό,τι λογίους σαν τον Baxandall.
Ανάγοντας σε μοναδικό κριτήριό μας το βραχυπρόθεσμο --προσφέροντας μόνο ό,τι θέλουν οι φοιτητές να σπουδάσουν αυτή τη στιγμή και ό,τι εξωτερικοί παράγοντες προτίθενται να χρηματοδοτήσουν αυτή τη στιγμή-- χάνουμε ανεπιστρεπτί το μέλλον. Τα θέματα και οι μέθοδοι που θα έχουν αξία σε είκοσι χρόνια πολύ συχνά είναι εκείνα στα οποία σήμερα δεν δίνουμε μεγάλη σημασία. Μια μακρά μαθητεία --όπως και μια αργή γευστική απόλαυση-- είναι βαθύτερη, πλουσιότερη και πιο γόνιμη από κάποιες γνώσεις που αποκτούνται στο άψε σβήσε. Αλλά απαιτεί περισσότερο χρόνο, και για να την επιτύχεις πραγματικά πρέπει να απασχολείς ιδιόρρυθμους ανθρώπους που επιμένουν να κάνουν τα πράγματα με τον τρόπο τους. Οι Βρετανοί το ήξεραν καλά αυτό, αλλά τώρα, υπό την επήρειά μας, αλλάζουν ρότα, κατευθυνόμενοι ολοταχώς στο άλλο άκρο.

Αυτή τη στιγμή, τα αμερικάνικα πανεπιστήμια επενδύουν περισσότερο από τα βρετανικά στις παλαιές μεθόδους. Λίγοι από εμάς ζηλεύουμε πλέον τους βρετανούς συναδέλφους. Αλλά «εκ των μικρών τα μεγάλα και εκ των προδήλων τα άδηλα γνωρίζονται». Η γλώσσα της «αποτελεσματικότητας» και των «επενδύσεων» σέρνεται παντού. Στην Αϊόβα, τη Νεβάδα και σε άλλες πολιτείες, συζητιέται το κλείσιμο των τμημάτων ανθρωπιστικών σπουδών. Αν ακούσετε, στο οργουελιανό «νιουσπίκ» να γίνεται λόγος για «τη βιωσιμότητα των ανταγωνιστικών ιδρυμάτων με τις υψηλές επιδόσεις», προσοχή! Σημαίνει ότι είμαστε έτοιμοι να ακολουθήσουμε τους Βρετανούς στον κατήφορο προς τα McDonald's.


O Άντονυ Γκράφτον διδάσκει ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Princeton και είναι εκδότης του «Journal of the History of Ideas». Ασχολείται με την ιστορία των ιδεών από την Αναγέννηση μέχρι τον 18ο αιώνα, με έμφαση στην πρόσληψη της αρχαίας γραμματείας, τη συγκρότηση της λογιοσύνης και της ιστορικής γνώσης, καθώς και την κριτική των πηγών. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του «Η υποσημείωση» (Πατάκης) και «Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο» (Μεταίχμιο).

Το άρθρο, με τίτλο «Britain: the disgrace of the universities», δημοσιεύθηκε στο μπλογκ του «Νew York Review of Boοks» (blogs.nybooks.com), στις 9.3.2010. Στη μετάφραση έχει ληφθεί υπόψη και η προγενέστερη μορφή «Slow food and fast, University style» («The Daily Princetonian», 16.2.2010).
Πηγή: Αυγή
Hans Sebald Beham, «Η Αφροδίτη κρατά το νεκρό σώμα του Άδωνη», 16oς αιώνας (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι).